Bez czarny — właściwości lecznicze, działanie, zastosowanie

Bez czarny — właściwości

Kwiaty czarnego bzu zawierają flawonoidy, głównie rutozyd, pochodne kwercetyny i kemferol. Znajdziemy w nich także kwasy fenolowe (kawowy, ferulowy, chlorogenowy), olejki eteryczne, śluz oraz niewielką ilość garbników. Ponadto kwiaty bzu są źródłem witamin z grupy B (tiaminy, ryboflawiny, niacyny, pidyroksyny), witaminy C i witaminy A, a także związków mineralnych — cynku, fosforu, magnezu, potasu i wapnia — oraz triterpenów i steroli.

Owoce czarnego bzu w blisko 80% składają się z wody, a pozostałą część stanowią węglowodany (głównie cukry proste oraz pektyny) i niewielka zawartość białka. Ponadto w owocach bzu występują:

• garbniki;
• kwasy tłuszczowe (oleionowy i linolenowy);
• olejek eteryczny;
• związki mineralne (m.in. potas, fosfor, cynk, żelazo, mangan, miedź);
• witaminy z grupy B (ryboflawina, kwas foliowy, biotyna, pidyroksyna) oraz witaminy C i A (β-karoten);
• związki polifenolowe – główną grupą są flawonoidy — antocyjnany (cyjanidyno-3-glikozyd, cyjanidyno-3-sambubiozyd oraz cyjanidyno-3-diglikozyd.), a także flawonole (kwercytyna, izokwercytyna, rutozyd, hiperozyd) i kwasy organiczne (m.in. jabłkowy, szikimowy, chlorogenowy, winowy).

Bez czarny — jak wygląda i skąd pochodzi?

Bez czarny (łac. Sambucus nigra L.) to roślina z rodziny piżmaczkowatych (łac. Adoxaceae), którą często można spotkać na spacerze w parku, lesie, a nawet w przydrożnej uliczce. Powszechnie występuje w Europie, obu Amerykach, a także w Azji centralnej i Afryce Północnej.

Czarny bez zwykle jest wysokim krzewem, rzadziej drzewem — może dorastać nawet do 10 metrów wysokości. Jego drobne, białe kwiaty zebrane w baldachy mają charakterystyczny zapach, który dla większości osób jest nieprzyjemny. Kwitnienie kwiatów przypada na maj i czerwiec, natomiast owoce bzu dojrzewają na przełomie sierpnia i września.  W Polsce czarny bez funkcjonuje pod wieloma zwyczajowymi nazwami, takimi jak: bzowina, bez apteczny, holunder, hyćka, gołębia pokrzywa.

Surowcem zielarskim są wysuszone kwiaty bzu (łac. Sambuci flos) oraz dojrzałe owoce czarnego bzu (łac. Sambuci fructus). Rzadziej wykorzystuje się korę tego krzewu (łac. Sambuci cortex), korzenie (łac. Sambuci radix) i liście (łac. Sambuci folium).

Bez czarny — działanie, wskazania do stosowania

Czarny bez jest wdzięcznym materiałem zielarskim, który od wieków wykorzystywany był w żywieniu i leczeniu człowieka. Zarówno z kwiatów, jak i dojrzałych owoców czarnego bzu przygotowywano soki i ich koncentraty, napary, odwary, ekstrakty i wyciągi, wykorzystując je w rozmaity sposób.

W medycynie ludowej czarny bez stosowano przede wszystkim jako środek napotny, przeciwgorączkowy,  przeciwwirusowy i antybakteryjny, łagodzący objawy przeziębienia. Napary z bzu działają też immunostymulująco, przeciwzapalnie i wykrztuśnie, dlatego wskazane były w przebiegu infekcji górnych dróg oddechowych oraz schorzeń po podłożu zapalnym. Ponadto kwiaty i owoce bzu wykazują działanie odtruwające, moczopędne i przeciwbiegunkowe, co wykorzystuje się w stanach zapalnych jelit i żołądka. Mówi się także o działaniu antymiażdżycowym owoców bzu i korzystnym wpływie na profil lipidowy oraz glikemię. 

Bez czarny na przeziębienie

Kwiaty i owoce bzu lekarskiego stosowane są tradycyjnie jako środek napotny i przeciwgorączkowy w przeziębieniach. Dzięki zawartości witaminy C wspomagają organizm w stanach osłabienia i wzmacniają odporność. Przez obecność flawonoidów kwiaty wykazują również działanie moczopędne. Liczne doniesienia potwierdzają też działanie wykrztuśne naparów z kwiatów czarnego bzu, za które najpewniej odpowiedzialne są zawarte w nich triterpeny, a także działanie spazmolityczne, wynikające z obecności flawonoidów.

W aptece można kupić preparaty zawierające dziki bez zarówno dla dorosłych, jak i dla dzieci,  w postaci syropu, oraz w postaci tabletek dla dorosłych i dla najmłodszych.

Bez czarny na uszczelnienie naczyń krwionośnych

Rutozyd to związek flawonoidowy, który występuje w kwiatach bzu. Wykazuje działanie uszczelniające naczynia krwionośne, uelastycznia je oraz zmniejsza przepuszczalność naczyń. Jeśli zmagasz się z pękającymi naczynkami czy drobnymi żylakami kończyn, warto wprowadzić do codziennej diety bez czarny na przykład w postaci herbatki lub w postaci ziół do zaparzania.

Bez czarny na zaparcia

Owoce czarnego bzu są naturalnym środkiem stosowanym na zaparcia. Napar z suszonych owoców wykazuje łagodne działanie przeczyszczające. 

Ponadto przeprowadzono badania kliniczne, które wykazały, że napar łączący w sobie kwiaty czarnego z biedrzeńcem anyżem, koprem włoskim i senną alexandriną to bezpieczna alternatywa w leczeniu zaparć.

Bez czarny na wysoki cholesterol i cukier

W jednym badaniu przeprowadzonym na grupie zdrowych ochotników dowiedziono, że sok z czarnego bzu może korzystnie wpływać na wszystkie parametry profilu lipidowego. Wprawdzie poprawa tych parametrów nie była znacząca, należy jednak brać pod uwagę, że w badaniu zastosowano niewielkie dawki ekstraktu z bzu — większe dawki mogły przynieść większe korzyści. Potrzeba jednak dalszych badań w tym zakresie.

Inne badania dowiodły, że zarówno sok z owoców bzu, jak i wyciąg z kwiatów może stymulować wydzielanie insuliny i wychwyt komórkowy glukozy, co jest korzystnym zjawiskiem dla pacjentów zmagających się z cukrzycą typu 2 i insulinoopornością. W tym wypadku również potrzeba szerszych badań przeprowadzonych na ludziach.

Bez czarny — jak dawkować?

Zarówno z kwiatów, jak i owoców czarnego bzu możemy przygotować napar.

Aby przygotować napar z kwiatów czarnego bzu, wystarczy łyżeczkę suszu (około 3 gramy) zalać 200 ml wrzącej wody i naparzać pod przykryciem na 5-10 minut. Tak przygotowaną herbatę z kwiatów bzu można pić 3 razy dziennie w celu złagodzenia objawów przeziębienia.

Chcąc przygotować napar z owoców czarnego bzu, należy łyżkę stołową (około 3-4 gramy) owoców zalać 200 ml wrzącej wody i naparzać pod przykryciem przez 10-15 minut. Tak przygotowaną herbatę z owoców czarnego bzu można pić 3 razy dziennie pomocniczo w zaparciach.

Domowy syrop z kwiatów czarnego bzu

Kwiaty na syrop najlepiej zebrać na początku czerwca ze stanowisk, które nie znajdują się w pobliżu ruchliwych ulic lub terenów przemysłowych. Ścinamy całe baldachy, które po zebraniu warto zostawić na kilka godzin w ciemnym, suchym i przewiewnym miejscu. Pomoże to pozbyć się owadów, które ze względu na charakterystyczny zapach licznie występują na kwiatach bzu. Jeśli nie chcesz czekać, możesz przepłukać baldachy zimną wodą.

Składniki na syrop:

• 40-50 baldachów kwiatów czarnego bzu;
• 1 litr wody;
• 1 kilogram cukru.

Sposób przygotowania:

Z baldachów usuń zielone łodyżki, tak przygotowane kwiaty zalej wrzątkiem i odstaw do ostygnięcia. Po oziębieniu włóż kwiaty zalane wodą do lodówki na co najmniej 12 godzin. Następnie przecedź kwiaty przez sito, do wody dodaj cukier, dokładnie go rozpuść. Doprowadź sok do wrzenia i przelej do przygotowanych wcześniej buteleczek. Butelki najlepiej postawić do góry dnem, aż do całkowitego wystygnięcia soku.

Sok z owoców czarnego bzu

Do przygotowania soku z czarnego bzu potrzebujemy dojrzałych owoców — takich, które mają najniższą zawartość sambunigryny.

Składniki na sok:

• 1 kilogram owoców czarnego bzu;
• 0,5 litra wody;
• 0,5 kg cukru;
• 2-3 łyżki soku z cytryny.

Sposób przygotowania:

Owoce bzu dokładnie umyj pod bieżącą wodą i odszypułkuj. Umieść owoce w dużym garnku z grubym dnem, dodaj cukier i wodę. Doprowadź do wrzenia i gotuj na wolnym ogniu przez 15-20 minut. Dodaj sok z cytryny i gotuj jeszcze przez kilka minut. Przecedź sok na gęstym sicie, nie przecieraj owoców. Przelej sok do wyparzonych wcześniej słoików lub butelek i pasteryzuj (w garnku lub piekarniku) przez 15 minut.

Pamiętaj, że sok z bzu trzeba poddać obróbce termicznej — dzięki temu pozbędziesz się sambunigryny — czyli szkodliwego związku cyjanogennego, który naturalnie występuje w kwiatach i owocach bzu, ponieważ pod wpływem temperatury ulega on rozkładowi.

 

Leki i suplementy zawierające bez czarny

Czarny bez dostępny jest w aptekach pod różnymi postaciami. Można zaopatrzyć się w suszone kwiaty lub owoce bzu czarnego, a także mieszanki ziołowe, które zawierają w składzie bez. Dostępne są również soki i syropy z owoców lub kwiatów czarnego bzu, miody z dodatkiem tych owoców.

Czarny bez jest też składnikiem leków bez recepty i suplementów diety polecanych w infekcjach górnych dróg oddechowych i przeziębieniu, a także produktach wspierających pracę układu odpornościowego. 

Bez czarny w ciąży

Ze względu na brak wystarczających danych z zakresu bezpieczeństwa i skuteczności preparatów z czarnego bzu, nie zaleca się ich stosowania u kobiet w ciąży i karmiących piersią.

Preparatów z bzu czarnego nie powinno się podawać dzieciom poniżej 12. roku życia.

Bez czarny — przeciwwskazania i środki ostrożności

Nie należy spożywać niedojrzałych i nieprzetworzonych owoców czarnego bzu, a także kwiatów. Zawierają one sambunigrynę — glikozyd cyjanogenny, który jest silnie trujący. Spożycie niedojrzałych lub surowych owoców i kwiatów może wywołać ostre zatrucie i dolegliwości ze strony przewodu pokarmowego — nudności, bóle brzucha, wymioty, biegunkę. 

Wcześniejsza obróbka termiczna (gotowanie lub suszenie) powoduje neutralizację tych szkodliwych związków. Niewskazane jest jednak spożywanie pestek z owoców czarnego bzu. Przygotowując przetwory z tych owoców, należy oddzielić pestki od miąższu.

Bez czarny — możliwe działania niepożądane

Czarny bez jest rośliną silnie alergizującą. Reakcje uczuleniowe mogą wywoływać zarówno kwiaty, jak i owoce czarnego bzu, wywołując duszności, alergiczny nieżyt nosa i zapalenie spojówek.

Bez czarny — interakcje z lekami i innymi ziołami

Ze względu na swoje właściwości czarny bez może wchodzić w interakcje z lekami moczopędnymi i obniżającymi stężenie glukozy, nasilając ich działanie.

Bez czarny w Ziołopedii — podsumowanie

Bez czarny jest rośliną o licznych właściwościach zdrowotnych, które wykorzystywano setki lat temu. Po czarny bez sięga się zwykle w czasie infekcji górnych dróg oddechowych, gdyż skutecznie pozwala złagodzić ich objawy i skrócić czas trwania choroby. Co więcej, czarny bez może korzystnie wpływać na stężenie lipidów i glukozy oraz stanowić element profilaktyki przeciwmiażdżycowej. 

Pamiętajmy jednak, aby sięgać po przetworzone kwiaty i owoce bzu czarnego. Jeżeli przewlekle stosujemy leki, stosowanie preparatów bzu najlepiej omówić z lekarzem prowadzącym lub farmaceutą. 

Bibliografia

1. J. Dyduch. "Bez czarny - charakterystyka biologiczna, wykorzystanie w ziołolecznictwie, kosmetyce i gospodarstwach domowych. cz. I". EPISTEME 25/2014: s. 21–27 
2. M. Zielińska-Pisklak, Ł. Szeleszczuk, A. Młodzianka. "Bez czarny (Sambucus nigra) domowy sposób nie tylko na grypę i przeziębienie". Lek w Polsce. VOL 23 NR 6-7’13 (266/267).
3. J. R. Mroczek, K. Mroczek. "Bez czarny - właściwości prozdrowotne i zastosowanie". Aura 2020 (04): s. 8-11. 
4. A. Uram-Dudek, I. Wawer, K. Paradowska. "Analiza składu chemicznego preparatów zawierających ekstrakt z bzu czarnego". HERBALISM nr 1(9)/2023: s. 6-18.
5. R. Nurzyńska-Wiedrak, A. Krajewska. "Aktywność biologiczna bzu czarnego (Sambucus nigra L.)". Annales Horticulturae 2022; 31(1):17-35.
6. A. Gramza-Michałowska. "Czarny bez Sambucus nigra w dietoterapii chorób cywilizacyjnych". PRZEMYSŁ SPOŻYWCZY 2015; 1(1): 40-43.

Autor