Brodaczka właściwa — właściwości lecznicze, działanie, zastosowanie

Brodaczka właściwa — właściwości

Brodaczka właściwa (łac. Usnea barbata) jest gatunkiem porostu, znanym od wieków ze swoich licznych właściwości leczniczych. Wykorzystywana w medycynie tradycyjnej, jest ceniona za swoje działanie przeciwbakteryjne, przeciwgrzybicze i przeciwzapalne. 

Warunki życia wymusiły na porostach syntezę wielu substancji o unikalnej strukturze chemicznej i właściwościach — tzw. metabolitów wtórnych. Ich wytwarzanie stanowi swego rodzaju mechanizm obronny porostów, hamujący rozwój pasożytniczych grzybów i innych mikroorganizmów bytujących w otoczeniu. Często są to związki, jakich nie znajdziemy w żadnych innych organizmach żywych. Przechowywane są w korze lub rdzeniu porostu, a w sytuacji stresu (np. zanieczyszczenie powietrza i gleby dwutlenkiem siarki, tlenkami azotu, metalami ciężkimi) występują również w postaci krystalicznej na strzępkach grzybów. 

Do tej pory z brodaczki właściwej wyizolowano między innymi depsydy, depsydony, lipidy, dibenzofurany oraz mono- i oligosacharydy. Reprezentujący grupę kwasów porostowych żółty kwas usninowy został po raz pierwszy pozyskany w 1844 roku. Ten należący do polifenoli związek odpowiada głównie za silną aktywność cytotoksyczną, przeciwbakteryjną i przeciwgrzybiczą brodaczki właściwej. 

Najbardziej wrażliwe na działanie kwasu usninowego są bakterie Gram (+), na przykład Staphylococcus aureus, Bacillus subtilis, Enterococcus faecalis. Polifenole ze względu na wysoki potencjał do wychwytywania wolnych rodników mają odpowiadać za aktywność przeciwutleniającą porostu.

Brodaczka właściwa — jak wygląda i skąd pochodzi?

Brodaczka właściwa (łac. Usnea barbata) należy do porostów (łac. Lichenes). Porosty są symbiotycznym i samowystarczalnym związkiem grzyba oraz odpowiedniego fotosyntetyzującego partnera — glona lub sinicy. Grzyb pozyskuje składniki odżywcze potrzebne glonom do wzrostu oraz stanowi ochronę przed temperaturą, wysychaniem i promieniowaniem UV. Porostotwórczy glon na drodze fotosyntezy zasila partnera w potrzebne mu węglowodany.  

Co to jest plecha? 

Ciało porostu stanowi plecha. Plecha to struktura zbudowana ze strzępek grzyba i komórek glona. Za jej wygląd, wielkość, kształt i kolor odpowiada głównie grzyb.

Plecha brodaczki właściwej jest bardzo długa i zróżnicowana strukturalnie. Posiada srebrzysto-zieloną barwę i tworzy zwisające z drzew kępki. Brodaczka na drzewie charakteryzuje się gęstą warstwą strzępek grzyba i promieniowo ułożoną strefą glonów. 

Usnea barbata występuje głównie w Ameryce Północnej, Europie i Afryce. Z powodu wysokiej wrażliwości na zmiany w otaczającym środowisku, porosty rosną w rejonach o dobrej jakości powietrzu. Im lepsze warunki wzrostu, tym lepszy skład chemiczny grzyba lichenizowanego, a co za tym idzie — działanie. Brodaczka rośnie na drzewie, głównie na pniach i gałęziach. Należy jednak pamiętać, że brodaczka właściwa podlega ścisłej ochronie w Polsce.

Brodaczka właściwa — działanie, wskazania do stosowania

Stosowanie porostów w medycynie chińskiej rozpoczęło się już 3 tysiące lat temu. Do dzisiaj służą pomocą w praktykach medycyny naturalnej i homeopatii.

Brodaczka właściwa od lat wykorzystywana jest w płukankach na gardło o działaniu antyseptycznym. Właściwości te znalazły zastosowanie również w opatrywaniu ran, okładach na skórę i skórę głowy czy w pastach do zębów. 

Kwas usninowy wykazuje działanie antyproliferacyjne i cytotoksyczne, co stanowi nadzieję dla nowych metod leczenia nowotworów. Farmakopea Homeopatyczna Stanów Zjednoczonych (ang. Homeopathic Pharmacopoeia of United States) uwzględnia brodaczkę jako jeden z surowców zalecanych przy bólu głowy. 

Ze względu na słabą rozpuszczalność kwasu usninowego w wodzie, brodaczka właściwa najczęściej stosowana jest w postaci roztworów alkoholowych, takich jak nalewki. 

Brodaczka właściwa w zakażeniach 

Przeciwdrobnoustrojowe właściwości kwasu usninowego znalazły zastosowanie w leczeniu różnego rodzaju zakażeń. Z brodaczką właściwą najczęściej mamy do czynienia w płukankach na gardło lub pastylkach do ssania. 

Nalewki i napary z tego porostu możemy przygotować również, gdy chcemy złagodzić stany zapalne układu oddechowego i pokarmowego, czy zakażeniach układu moczowo-płciowego. Afrykańczycy stosują ją również w zapaleniu brodawek sutkowych. Hamowanie wzrostu bakterii, hamowanie wydzielania łoju i jego rozkład — te właściwości składników brodaczki producenci wykorzystali do produkcji past do zębów, dezodorantów i szamponów.  

Ze względu na aktywność m.in. wobec grzyba z gatunku Malassezia furfur, ekstrakty z tego porostu nadają się do pielęgnacji skóry łojotokowej i trądzikowej. 

Brodaczka właściwa wspomagająco w leczeniu nowotworów

Przeprowadzone w 2022 roku badania nad bioadhezyjnymi foliami doustnymi zawierającymi ekstrakt z Usnea barbata, dały nadzieję na zastosowanie tego porostu w preparatach fitoterapeutyczncyh o potencjale przeciwnowotworowym. Zaobserwowano aktywność in vitro w kierunku raka płaskonabłonkowego jamy ustnej. Było to związane z wpływem kwasów porostowych na równowagę oksydacyjną komórek oraz indukcję apoptozy, co stanowi punkt zaczepienia do kolejnych badań nad tym surowcem.

Brodaczka właściwa na rany

Brodaczkę właściwą wykorzystuje się również w celu łagodzenia stanów zapalnych skóry oraz leczenia ran. Ten delikatny porost stosuje się w formie okładu na dotknięty rejon ciała lub proszkuje i posypuje na ranę (w formie zasypki). Zapewni to antybakteryjną i przeciwgrzybiczą ochronę. 

Brodaczka właściwa — jak dawkować?

Usnea barbata w formie nalewki (100 g surowca na 300 ml alkoholu 50%) stosuje się doustnie w ilości 2 ml 3-4 razy dziennie w przypadku zakażeń układu oddechowego, zaparć, stanów skurczowych i owrzodzeń jelit. 

Roztworami, które zawierają około 10% nalewki z brodaczki, należy przemywać 2-3 dziennie zmienioną chorobowo skórę (trądzik, łojotokowe zapalenie skóry, liszaje). 

Z kolei wyciąg wodny z surowca świetnie nadaje się do okładów na rany i oczy. 

Leki i suplementy zawierające brodaczkę właściwą

Plecha brodaczki dostępna jest w aptekach głównie w pastach do zębów, w dezodorantach i w antyperspirantach, np. w postaci wyciągu. Występuje także w formie sproszkowanej w sklepach zielarskich.

Brodaczka właściwa w ciąży

Nie zaleca się stosowania preparatów z brodaczką właściwą w ciąży i w trakcie laktacji. Z tego powodu przyszłe mamy powinny skonsultować z lekarzem przyjmowanie jakiegokolwiek preparatu w ciąży i podczas karmienia piersią.

Brodaczka właściwa — przeciwwskazania i środki ostrożności

Ze względu na potencjalne działanie hepatotoksyczne pacjenci powinni kontrolować parametry wątrobowe, gdy stosują preparaty zawierające brodaczkę właściwą. 

W przypadku nadwrażliwości na Usnea barbata nie stosuj zawierających ją preparatów, gdyż może wystąpić reakcja alergiczna.

Brodaczka właściwa — możliwe działania niepożądane

Badania nad toksycznością głównego metabolitu tego porostu, kwasu usninowego, wykazały jego aktywność hepatotoksyczną. Już w XX. wieku opublikowano pierwsze doniesienia naukowe dotyczące pojawienia się bólu brzucha przy jego dawkowaniu w ilości 3 mg dziennie. 

Stosowanie brodaczki właściwej może spowodować również wystąpienie bólów brzucha, rozwolnienia i zawrotów głowy, a także reakcji skórnych.

Brodaczka właściwa — interakcje z lekami i innymi ziołami

Nie ma wystarczających badań, które opisywałyby interakcje brodaczki właściwej z lekami i innymi ziołami. W przypadku stosowania jakichkolwiek leków i suplementów skonsultuj się z lekarzem lub farmaceutą. 

Brodaczka właściwa w Ziołopedii — podsumowanie

Brodaczka właściwa jest stosowana na całym świecie najczęściej jako środek odkażający i przeciwbakteryjny w stanach zapalnych skóry oraz w okładach i roztworach stosowanych na rany. Będąca składnikiem również wielu preparatów kosmetycznych Usnea barbata skutecznie pielęgnuje trądzikową i wrażliwą skórę skłonną do łojotoku. Podczas stosowania tego porostu warto pamiętać, iż wykazuje działania szkodliwe dla wątroby oraz jest przeciwwskazany w ciąży i podczas laktacji.

Bibliografia

1. USNEA BARBATA CALLUS EXTRACT. https://cosmileeurope.eu/pl/inci/szczegoly/23013/usnea-barbata-callus-extract/ (data dostępu: 20.12.2024)
2. ROZPORZĄDZENIE MINISTRA ŚRODOWISKA z dnia 9 października 2014 r. w sprawie ochrony gatunkowej grzybów. https://dziennikustaw.gov.pl/D2014000140801.pdf (data dostępu: 20.12.2024)
3. Usnea – brodaczka w leczeniu infekcji i jako amarum. https://rozanski.li/2921/usnea-brodaczka-w-leczeniu-infekcji-i-jako-amarum/ (data dostępu: 20.12.2024)
4. Engel, K., Schmidt, U., Reuter, J., Weckesser, S., Simon-Haarhaus, B., C.M. Schempp, C. M. (2007). Usnea barbata extract prevents ultraviolet-B induced prostaglandin E2 synthesis and COX-2 expression in HaCaT keratinocytes. Journal of Photochemistry and Photobiology B: Biology, 89, (1), 9-14. https://doi.org/10.1016/j.jphotobiol.2007.08.002.
5. Matwiejuk, A. (2008). Porosty i ich właściwości lecznicze. Kosmos, 57(1–2), 85–91.
6. Zizovic, I.,Ivanovic, J., Misic, D.,Stamenic, M.,Djordjevic, S., Kukic-Markovic, J., Petrovic, S. D. (2012). SFE as a superior technique for isolation of extracts with strong antibacterial activities from lichen Usnea barbata L., The Journal of Supercritical Fluids, 72, 7-14. https://doi.org/10.1016/j.supflu.2012.07.018.
7. Ivanovic, J., Meyer, F., Misic, D., Asanin, J., Jaeger, P., Zizovic, I., Eggers, R. (2013). Influence of different pre-treatment methods on isolation of extracts with strong antibacterial activity from lichen Usnea barbata using carbon dioxide as a solvent. The Journal of Supercritical Fluids, 76, 1-9.  https://doi.org/10.1016/j.supflu.2013.01.005.
8. Tang, J. Y., Wu, K. H., Wang, Y. Y., Farooqi, A. A., Huang, H. W., Yuan, S. F., Jian, R. I., Tsao, L. Y., Chen, P. A., Chang, F. R., Cheng, Y. B., Hu, H. C., & Chang, H. W. (2020). Methanol Extract of Usnea barbata Induces Cell Killing, Apoptosis, and DNA Damage against Oral Cancer Cells through Oxidative Stress. Antioxidants (Basel, Switzerland), 9(8), 694. https://doi.org/10.3390/antiox9080694

Autor