Czosnek pospolity — właściwości lecznicze, działanie, zastosowanie

Czosnek pospolity — właściwości

Czosnek pospolity swoje właściwości lecznicze zawdzięcza całej masie związków. Są to flawonoidy, aminokwasy, witaminy: A, B1, B2, C, PP, śluzy, saponiny, polisacharydy, związki mineralne (m.in. selen, potas, magnez). Jednak kluczową rolę odgrywają organiczne związki siarki. Alliina obecna w nieuszkodzonym czosnku, w wyniku zmiażdżenia lub rozdrobnienia go, ulega przekształceniu do aktywnej formy o charakterystycznym zapachu – allicyny. A to właśnie ona odpowiada za antybakteryjne właściwości czosnku, dzięki którym uznawany jest za „naturalny antybiotyk”.

Czosnek pospolity — jak wygląda i skąd pochodzi?

Czosnek pospolity (Allium sativum L.) zwany też czosnkiem zwyczajnym, to gatunek dwuletniej byliny z rodziny amarylkowatych (Amaryllidaceae). Może osiągnąć wysokość do nawet 100 cm, wykształcając podziemną cebulę, która składa się z kilku lub nawet kilkunastu cebulek, potocznie zwanych ząbkami. 

Roślina ta pochodzi z Azji, skąd została zawleczona na inne kontynenty. Obecnie uprawiany jest m.in. w Europie, w tym również w Polsce, choć w sklepach często dostępny jest czosnek importowany z innych krajów. 

Surowcem farmaceutycznym jest cebula czosnku (Alli sativi bulbus), którą stosuje się w celach spożywczych i leczniczych.

Czosnek pospolity — działanie, wskazania do stosowania

Czosnek jest znany człowiekowi od około 5 tysięcy lat, a o jego zastosowaniach medycznych wiemy m.in. dzięki źródłom ze starożytnego Egiptu, Grecji i Rzymu, jak również z dokumentów z Indii i Chin. Stosowano go jako lek na rozmaite schorzenia przewodu pokarmowego, oddechowego i moczowego.

Współcześnie czosnek znalazł zastosowanie nie tylko w kuchni, lecz także w lecznictwie. Jego prozdrowotne właściwości przypisuje się obecnym w czosnku lotnym związkom siarki, które działają przeciwutleniająco, przeciwdrobnoustrojowo i przeciwzapalnie. Przeprowadzono wiele badań nad czosnkiem, a ich wyniki są obiecujące, gdyż czosnek i zawarte w nim związki mówią o korzystnym wpływie w przebiegu i rozwoju chorób cywilizacyjnych (m.in. cukrzycy, miażdżycy, nadciśnienia, chorób nowotworowych).

Czosnek pospolity na bakterie, grzyby, wirusy i pierwotniaki

Liczne badania wykazały przeciwbakteryjne, przeciwwirusowe, przeciwgrzybicze i przeciwpasożytnicze działanie czosnku i jego wyciągów.

Czosnek jest skuteczny zarówno wobec Gram-dodatnich, jak i Gram-ujemnych bakterii, w tym m.in. szczepów z rodzaju Escherichia, Salmonella, Klebsiella, Staphylococcus, Streptococcus, Clostridium. Zdaniem badaczy działanie to czosnek zawdzięcza allicynie. Wykazuje on też aktywność przeciwgrzybiczą, w tym wobec szczepu Candida albicans, a także grzybów z rodzaju Saccharomyces i Pichia.

Działanie przeciwpasożytnicze czosnku wykorzystywano już w medycynie ludowej. Zawarta w czosnku allicyna wykazuje aktywność przeciwpierwotniakową, w tym wobec pełzaków i Giardia intestinalis.

Wreszcie wyciągi ze świeżego czosnku działają przeciwwirusowo, a to za sprawą obecności allicyny i ajoenu. Aktywność przeciwwirusową zaobserwowano między innymi wobec wirusa cytomegalii, wirusa opryszczki czy wirusa paragrypy.

Czosnek pospolity na wysoki cholesterol i cukier

Czosnek wpływa pozytywnie na profil lipidowy — obniża całkowity poziom cholesterolu oraz frakcję LDL (złego cholesterolu), jak również stężenie trójglicerydów. Jednocześnie czosnek nie powoduje obniżenia frakcji HDL (dobrego cholesterolu). Zwiększenie spożycia czosnku może być formą prewencji i wspomagania leczenia zaburzeń lipidowych.

Badania dowodzą również, że spożycie czosnku może wspomagać leczenie cukrzycy typu 2. Przyjmowanie czosnku może zmniejszać stężenie glukozy we krwi na czczo, jak również obniżać stężenie hemoglobiny glikowanej. Z niektórych analiz wynika również, że połączenie czosnku i metforminy może skuteczniej obniżać stężenie glukozy na czczo niż z użyciem samego leku.

Czosnek pospolity na miażdżycę i nadciśnienie

Wiele badań potwierdza skuteczność czosnku lub jego wyciągów w zapobieganiu miażdżycy tętnic. Czosnek nie tylko zmniejsza objawy zwapnienia tętnic i poprawia elastyczność naczyń krwionośnych, lecz także spowalnia rozwój zmian miażdżycowych.

Czosnek wykazuje także działanie przeciwnadciśnieniowe. Preparaty czosnku zmniejszają skurczowe (o około 8%) oraz rozkurczowe ciśnienie tętnicze (o około 7%), zmniejszając tym samym ryzyko sercowo-naczyniowe. Czosnek może być zatem elementem profilaktyki schorzeń układu sercowo-naczyniowego i dodatkowym wsparciem w farmakologicznym leczeniu nadciśnienia tętniczego krwi.

Czosnek pospolity — jak dawkować?

Po obróbce termicznej czosnek traci swoje dobroczynne działanie, dlatego najlepiej spożywać świeży, rozdrobniony czosnek. Wadą takiej formy jest specyficzny zapach, który nie jest tolerowany przez wielu ludzi. Rozwiązaniem mogą być gotowe preparaty z czosnkiem. Pamiętajmy, że podana zawartość sproszkowanego czosnku w nich zawarta nie jest równoważna z ilością allicyny, odpowiedzialnej za jego właściwości lecznicze. Przy wyborze takiego produktu zwróćcie uwagę czy podano zawartość alliny lub potencjał allicyny, czyli jej maksymalną ilość, jaka może być wytworzona.

Leki i suplementy zawierające czosnek pospolity

Czosnek dostęny jest w aptekach jako składnik leków i suplementów diety. Mogą to być kapsułki lub tabletki zwierające wyciąg z czosnku, zalecane jako wsparcie pracy układu odpornościowego i leczeniu łagodnych infekcji górnych dróg oddechowych. Czosnek łączy się też z innymi składnikami o korzystnym działaniu na układ immunologiczny (kwasy omega-3, olej z wątroby rekina, witamina D), a także dodaje do produktów wspierających pracę układu sercowo-naczyniowego lub wspomagających utrzymanie prawidłowego profilu lipidowego.

Czosnek pospolity w ciąży

Czosnek stosowany na co dzień jako składnik diety jest bezpieczny dla kobiet w ciąży, lecz w większych ilościach (zwłaszcza niepoddany obróbce termicznej) może nasilać wzdęcia, mdłości czy zgagę, z którymi często zmagają się przyszłe mamy.

Stosowanie w okresie ciąży leków i suplementów zawierających czosnek zawsze należy omówić z lekarzem prowadzącym ciążę.

Czosnek pospolity — przeciwwskazania i środki ostrożności

Przeciwwskazaniem do stosowania czosnku są ostre schorzenia żołądka i jelit, jak również choroby wątroby, które wymagają stosowania diety lekkostrawnej. Nie poleca się też spożywania większych ilości czosnku przez osoby mające niskie ciśnienie.

Czosnek pospolity — możliwe działania niepożądane

Czosnek uznawany jest za bezpieczną roślinę, jednak bardzo często spożywanie czosnku powoduje nieprzyjemny zapach z ust, a w większych dawkach może zmieniać również zapach ciała. Znacznie rzadziej zdarzają się zaburzenia żołądkowo-jelitowe lub reakcje alergiczne. Osoby z chorobami przewodu pokarmowego powinny zachować szczególną ostrożność, ponieważ czosnek może działać drażniąco.

Czosnek pospolity — interakcje z lekami i innymi ziołami

Czosnku nie należy łączyć z lekami przeciwzakrzepowymi i przeciwpłytkowymi, ponieważ może on nasilać ich działanie, zmniejszać agregację płytek i zwiększać ryzyko krwawień.

Ze względu na działanie hipoglikemizujące czosnku należy zachować ostrożność w przypadku stosowania leków przeciwcukrzycowych. Dodatkowa suplementacja preparatami zawierającymi czosnek wraz ze stosowaniem leków obniżających stężenie glukozy we krwi może doprowadzić do hipoglikemii, dlatego bezwzględnie należy ją omówić z lekarzem prowadzącym.

Czosnek w Ziołopedii — podsumowanie

Czosnek od wieków stosowany był jako remedium na rozmaite dolegliwości. Pomagał w dolegliwościach przewodu pokarmowego, łagodził objawy infekcji, rozprawiał się z pasożytami. Wielu też stosowało czosnek na wampiry lub wierzyło, że może on przedłużać życie. Dzisiaj czosnek stosuje się przede wszystkim jako aromatyczny dodatek do dań wytrawnych, lecz jego właściwości zdrowotne mają zastosowanie również w farmacji. Warto włączyć czosnek do codziennego stosowania jako element profilaktyki chorób układu sercowo-naczyniowego, nowotworów i infekcji o różnym podłożu.

Bibliografia

1. M. Kwiecień, A. Winiarska-Mieczan, "Czosnek jako zioło kształtujące właściwości prozdrowotne", Problemy Higieny i Epidemiologii 2011, 92(4): 810-812.
2. M. Kania-Dobrowolska, J. Baraniak, A. Górska, M. Wolek, A. Bogacz, "Imbir i czosnek – surowce roślinne obniżające poziom cholesterolu i glukozy", Borgis - Postępy Fitoterapii 3/2020, s. 169-176.
3. J. Lutomski, "Fascynacja czosnkiem – wczoraj i dziś", Borgis - Postępy Fitoterapii 1/2001, s. 7-14.
4. A. Kędzia, Przeciwdrobnoustrojowe działanie czosnku ( Allium sativum L.), Borgis - Postępy Fitoterapii 1/2010, s. 46-52.
5. Dr n. med. D. Wnęk, "Czosnek", Medycyna Praktyczna dla Pacjentów. Dostępne na: https://www.mp.pl/pacjent/dieta/zasady/198376,czosnek
6. Naturalne wspomaganie odporności w chłodne dni. Narodowe Centrum Edukacji Żywieniowej. Dostępne na: https://ncez.pzh.gov.pl/choroba-a-dieta/naturalne-wspomaganie-odpornosci-w-chlodne-dni/

Autor