Niepokalanek pospolity — właściwości lecznicze, działanie zastosowanie

Niepokalanek pospolity — właściwości

Niepokalanek pospolity bogaty jest w wiele aktywnych substancji, które odpowiedzialne są za jego specyficzne właściwości lecznicze. Jedną z grup tych związków są diterpeny typu labdanu, wpływające na funkcjonowanie przysadki mózgowej i hormonów produkowanych przez jajniki, a także fityniany, które również mogą regulować poziomy prolaktyny w organizmie, co może wpływać na regularność cyklu menstruacyjnego. 

Kolejną grupą związków zawartą w niepokalanku pospolitym są irydoidy glikozydowe, do których zaliczamy agnuzyd i aukubinę. Uważa się, że agnuzyd jest główną substancją odpowiedzialną za regulację cyklu menstruacyjnego u kobiet. Oprócz irydoidów niepokalanek mnisi bogaty jest we flawonoidy, które odpowiedzialne są za aktywność przeciwzapalną, przeciwwirusową oraz działanie antyoksydacyjne. 

W roślinie obecne są też sterole roślinne — tzw. olej tłusty — zawierający triglicerydy kwasów tłuszczowych, takich jak kwas linolowy, oleinowy, a także stearynowy czy palmitynowy.

Niepokalanek pospolity wytwarza także olejek eteryczny, w którego skład wchodzą monoterpeny (a-pinen, sabinen) i sekwiterepny (beta-kariofilen). Działanie olejku eterycznego łagodzi stany zapalne i wspomaga funkcje hormonalne. 

Mechanizm działania niepokalanka opiera się na aktywności składników jego wyciągu — głównie działaniu diterpenów. Diterpeny selektywnie wiążą się z receptorami dopaminowymi D2, przez co wykazują działane dopaminergiczne, na skutek którego dochodzi do hamowania wydzielania prolaktyny. Nadmierne wydzielanie prolaktyny bardzo często jest właśnie przyczyną dolegliwości związanych z PMS (zespołem napięcia przedmiesiączkowego) oraz występowania nieregularnych miesiączek. Związki zawarte w wyciągu z niepokalanka wykazują również powinowactwo do receptorów estrogenowych. 

Niepokalanek pospolity — jak wygląda i skąd pochodzi?

Niepokalanek pospolity pochodzi z obszarów śródziemnomorskich, w tym głównie z regionów południowej Europy, północnej Afryki oraz Azji Środkowej (Kazachsan i Uzbekistan) i Krymu. Jest to roślina, która naturalnie występuje w suchych, ciepłych klimatach. Można ją również spotkać w pobliżu rzek czy na skalistych zboczach. W Polsce dziko nie rośnie.

Jak wspomniano wcześniej, niepokalanek pospolity w medycynie tradycyjnej nazywany jest także niepokalankiem mnisim. Można także znaleźć jego inne nazwy takie, jak pieprz mnisi oraz pieprz świętojański, które nawiązują do ostrego smaku owocu niepokalanka i koloru jego owocu. Nazwa pieprz mnisi odnosi się również do  zakonników, którzy uprawiali roślinę w przyklasztornych ogrodach. 

Niepokalanek pospolity (łac. Vitex agnus-castus) jest wiecznie zielonym krzewem lub małym drzewem osiągającym wysokość od 1 do 5 metrów, zaliczanym do roślin z rodziny jasnotowatych (łac. Lamiaceae). Ze względu na swój atrakcyjny wygląd, niepokalanka pospolitego uprawia się również jako roślinę ozdobną. Kwiaty niepokalanka, które kwitną od lipca do września, są małe i zebrane w okazałe wiechy, często w kolorze fioletowym lub różowym. Liście rośliny są dłoniastozłozone, koloru szarozielonego i wydzielają charakterystyczny zapach. Owocem niepokalanka jest jagoda, która po dojrzeniu przybiera kolor czarny — stąd też inna nazwa niepokalanka  "pieprz mnisi" ze względu na ich podobieństwo do ziaren pieprzu. 

Surowcem zielarskim niepokalanka pospolitego jest właśnie suszony owoc, który zbiera się na jesień, suszy w cieniu w warunkach naturalnych. Wysuszone owoce mogą być następnie przetwarzane na różne formy, takie jak ekstrakty czy proszki. 

Niepokalanek pospolity — działanie i wskazanie do stosowania 

Niepokalanek pospolity to roślina o długiej historii stosowania w medycynie tradycyjnej, szczególnie w leczeniu zaburzeń hormonalnych u kobiet. Najczęściej stosuje się go w zespole napięcia przedmiesiączkowego (PMS), zespole policystycznych jajników (PCOS), łagodzeniu objawów związanych z menopauzą oraz w trądziku na tle hormonalnym. Niepokalanek pospolity czasem jest również stosowany przez mężczyzn. Ekstrakt z owoców niepokalanka jest dostępny w preparatach stosowanych w przypadku wspomagania leczenia zaburzeń przedwczesnego wytrysku oraz łagodzi objawy andropauzy (m.in. nerwowość i ogólne gorsze samopoczucie — działanie dopaminergiczne).

Niepokalanek pospolity a zespół napięcia przedmiesiączkowego (PMS)

Niepokalanek pospolity znalazł zastosowanie w leczeniu dolegliwości zarówno fizycznych, jak i tych emocjonalnych związanych z zespołem napięcia przedmiesiączkowego, który spowodowany jest niedoborem ciałka żółtego. Do objawów PMS zaliczamy ból piersi (mastalgia), obrzęki, drażliwość, stany depresyjne, a także zaburzenia miesiączkowania (np. nieregularne lub bolesne cykle miesiączkowe). Niepokalanek pospolity, poprzez wpływ na przysadkę mózgową reguluje uwalnianie prolaktyny oraz innych hormonów wydzielanych przez przedni płat przysadki, dzięki czemu może łagodzić nasilenie objawów towarzyszącym PMS. Niepokalanek pospolity wykazuje łagodne działanie moczopędne, które zaleca się osobom z nadmiernym zatrzymywaniem wody w organizmie. Dlatego też niepokalanek pospolity sprawdzi się w redukcji obrzęków towarzyszącym PMS.

Niepokalanek pospolity a menopauza

Niepokalanek pospolity, oprócz swojego najpopularniejszego wskazania, jakim jest łagodzenie objawów związanych z PMS, może również okazać się skuteczny w przypadku łagodzenia symptomów towarzyszącym klimakterium. W przeprowadzonych badaniach zaobserwowano pozytywny wpływ niepokalanka pospolitego na redukcję nasilenia objawów naczynioruchowych (działanie neuroprotekcyjne), zaburzeń nastroju oraz snu, niekorzystnych objawów związanych z termoregulacją (nocnych potów czy uderzeń gorąca) czy też wpływał pozytywnie na układ moczowo-płciowy pacjentek, dzięki swojemu powinowactwu do receptorów estrogenowych.

Niepokalanek pospolity w leczeniu trądziku hormonalnego

Zaburzenia hormonalne towarzyszące nieregularnym cyklom miesiączkowym oraz PMS, mogą przyczyniać się do powstawania trądziku pospolitego. Wahania gospodarki hormonalnej, w tym wzrost niektórych hormonów płciowych, zwłaszcza androgenów (np. testosteronu) sprawia, że gruczoły łojowe produkują więcej sebum, co w efekcie skutkuje obecnością trądziku właśnie na tle hormonalnym. Co charakterystyczne, zmiany trądzikowe na tle hormonalnym często występują na dolnej części twarzy, żuchwie oraz szyi. 

Prowadzone badania sugerują, że niepokalanek pospolity może pomóc w łagodzeniu symptomów trądziku hormonalnego poprzez regulację wydzielania hormonów, zwłaszcza poprzez zmniejszenie nadmiernego poziomu prolaktyny i wpływ na równowagę estrogenowo-progesteronową. Związki zawarte w niepokalanku pozwalają na zachowanie niezbędnej równowagi w wydzielaniu hormonów żeńskich, ale także ograniczają wydzielanie męskich androgenów. Podsumowując, regulacja hormonów przekłada się na ustępowanie zmian trądzikowych, co powoduje, że niepokalanek może być skuteczny w zmniejszaniu nasilenia trądziku hormonalnego oraz może poprawić kondycję skóry.

Niepokalanek pospolity — jak dawkować?

Zgodnie z europejskimi rekomendacjami zawartymi w monografii surowca Europejskiej Agencji Leków, EMA, niepokalanek pospolity powinien być stosowany różnie w zależności od postaci, w jakiej występuje. 

• Sproszkowane owoce niepokalanka powinno stosować się 2 razy na dobę w dawce 400 mg.
• Suche ekstrakty,  w zależności od zastosowanego stężenia alkoholu, powinno się stosować w zakresie 2-5 miligramów na dobę.
• Nalewkę zaś maksymalnie w ilości 165 miligramów dziennie.

Należy zawsze pamiętać o tym, że przed zastosowaniem preparatu o działaniu leczniczym wskazanym jest zapoznanie się do ulotki dołączonej do opakowania produktu i zastosowanie się do zaleceń producenta.

Zaleca się, aby preparaty zawierające w swoim składzie niepokalanka pospolitego stosować przez kilka miesięcy (co najmniej trzy), aby móc w pełni ocenić jego działanie, ponieważ efekty tego działania nie są natychmiastowe. 

Leki i suplementy zawierające niepokalanek pospolity

Preparaty zawierające wyciąg z niepokalanka pospolitego są dostępne dla pacjentów w różnych postaciach. Na polskim rynku aptecznym można znaleźć preparaty niepokalanka pospolitego w postaci tabletek czy kapsułek, zawierających wyciąg suchy z surowca (owocu) niepokalanka pospolitego, a także w postaci kropli homeopatycznych. Wskazaniem do stosowania doustnych preparatów niepokalanka jest wspomniany wcześniej zespół napięcia przedmiesiączkowego oraz łagodzenie objawów menopauzy.

Ze względu na swoje właściwości antyoksydacyjne oraz regulujące gospodarkę hormonalną, ekstrakt z owoców niepokalanka jest również składnikiem preparatów o działaniu poprawiającym wygląd skóry, włosów i paznokci. Bardzo często niepokalanek pospolity występuje także w połączeniu z innymi ziołami stosowanymi w zaburzeniach hormonalnych u kobiet, np. w połączeniu z krwawnikiem pospolitym, pluskwicą groniastą czy szałwią lekarską.  

Na polskim rynku dostępne są także suszone owoce niepokalanka, także w postaci sproszkowanej, z których można przygotować napar.  Napar można przygotować poprzez wsypanie łyżeczki mielonego owocu niepokalanka do 200 mililitrów przegotowanej gorącej wody (powyżej 60°C), a następnie zaparzać przez około 20 minut i odcedzić. Z owoców można przygotować nalewki na bazie 60-70% alkoholu etylowego. 

Niepokalanek pospolity w ciąży

Nie istnieją dokładne dane dotyczące bezpieczeństwa stosowania owoców niepokalanka u kobiet w ciąży. Jednak ze względu na działanie na układ hormonalny kobiety, nie zaleca się stosowania niepokalanka w ciąży. 

Warto także pamiętać, że z racji swojego działania na przysadkę, Vitex agnus castus będzie działał hamująco na laktację, poprzez zmniejszenie poziomu prolaktyny (hormonu odpowiedzialnego za wydzielanie mleka). Warto także dodać, że nie ma na tę chwilę badań potwierdzających brak przenikania metabolitów substancji zawartych w niepokalanku pospolitym do mleka karmiącej, dlatego też powinno unikać się stosowania preparatów tej rośliny w trakcie karmienia piersią.

Niepokalanek pospolity — przeciwwskazania i środki ostrożności

Ze względu na swój profil działania estrogennego, dopaminergicznego oraz wpływu na oś przysadkowo-podwzgórzową, pacjenci chorujący na nowotwory estrogenozależne (raki piersi, macicy, jajników) oraz inne zaburzenia dotyczące żeńskiego układu rozrodczego (np. endometrioza czy mięśniaki macicy) czy zaburzenia czynności przysadki (np. gruczolaki) przed zastosowaniem preparatów z niepokalanka powinni skonsultować się ze swoim lekarzem na temat zasadności stosowania takich specyfików i unikać samodzielnego ordynowania preparatu bez wcześniejszej konsultacji. 

Niepokalanek pospolity — możliwe działanie niepożądane

Preparaty niepokalanka pospolitego są ogólnie uważane za bezpieczne dla większości osób, gdy przyjmuje się je w zalecanych dawkach. Jednakże, jak wszystkie preparaty o działaniu leczniczym, mogą powodować skutki uboczne.

Do najczęstszych działań niepożądanych odnotowanych po zastosowaniu preparatów z owocu niepokalanka zalicza się objawy ze strony przewodu pokarmowego (nudności, rozstrój żołądka, wzdęcia i biegunka). Uciążliwe objawy mogą jednak zostać złagodzone, jeśli preparaty z niepokalanka przyjmowane będą razem z jedzeniem. 

Podczas stosowania wyciągów z niepokalanka mogą także wystąpić bóle oraz zawroty głowy, które związane mogą być z działaniem dopaminergicznym substancji aktywnych zawartych w owocach niepokalanka, a także drażliwość, wahania nastroju lub nasilony niepokój.

U osób stosujących preparaty niepokalanka mogą również wystąpić objawy skórne, takie jak: łagodna wysypka i świąd, świadczące o wystąpieniu reakcji alergicznej. 

Rzadziej po zastosowaniu niepokalanka obserwuje się niepożądane objawy związane z działaniem układu hormonalnego: zmiana długości cyklu, plamienie oraz niewyjaśniony przyrost masy ciała. 

Niepokalanek pospolity — interakcje z lekami i innymi ziołami

Niepokalanek pospolity może wchodzić w interakcje z roślinami, takimi jak pluskwica groniasta (łac. Cimicifuga racemosa) oraz dzięgiel chiński (łac. Angelica sinesis). Obie te rośliny, tak jak niepokalanek pospolity, działają modulująco na kobiecy układ hormonalny ze względu na zawartość fitoestrogenow. Obie te rośliny łączy się także w preparatach złożonych i stosuje się je zamiennie w połączeniu z niepokalankiem ze względu na synergistyczne działanie na receptory estrogenowe a niepokalanka na przysadkę mózgową. 

Niepokalanek pospolity wchodzi również w interakcje z dziurawcem pospolitym (łac. Hypercium perforatum). Ich równoczesne stosowanie może wpływać na ich skuteczność, ze względu na to, że dziurawiec jest rośliną, której związki aktywne mogą indukować enzymy wątrobowe odpowiedzialne za metabolizm wielu substancji chemicznych, w tym modulować biodostępność substancji czynnych zawartych w niepokalanku. 

Oprócz interakcji z innymi roślinami, preparaty zawierające w sobie wyciągi z niepokalanka mogą także wchodzić w interakcje z lekami, w szczególności regulującymi działanie receptorów dopaminergiczny i estrogenowych. Jedną z takich grup leków są preparaty z grupy hormonalnych środków antykoncepcyjnych oraz hormonalnej terapii zastępczej (HTZ). Interakcja ta wynika ze wspomnianego już wyżej faktu, że niepokalanek może wpływać na poziom hormonów poprzez stymulację przysadki mózgowej do wydzielania większej ilości hormonu luteinizującego (LH) oraz wpływać na regulację wydzielania prolaktyny. Zatem kobiety stosujące hormonalne środki antykoncepcyjne nie powinny stosować preparatów niepokalanka, ponieważ wspólne stosowanie może skutkować potencjalnym zmniejszeniem skuteczności stosowanej metody antykoncepcyjnej.

W przypadku hormonalnej terapii zastępczej także istnieje ryzyko wystąpienia zmian w efektywności HTZ poprzez zmianę poziomów estrogenów i progesteronu na skutek modulacji osi podwzgórze-przysadka, na którą działają składniki aktywne niepokalanka. Dlatego osoby stosujące HTZ oraz doustne środki antykoncepcyjne powinny zasięgnąć porady medycznej u swojego ginekologa przed zastosowaniem preparatów niepokalanka.

Niepokalanek pospolity ze względu na swoje działanie dopaminergiczne może wpływać na leki związane z działaniem tego przekaźnika, co może powodować zarówno nasilenie, jak i osłabianie efektów tych leków. Z tego powodu, pacjenci przyjmujący preparaty lecznicze stosowane w leczeniu choroby Parkinsona takie, jak bromokryptyna czy lewodopa, a także leki przeciwpsychotyczne, nie powinni stosować preparatów zawierających w swoim składzie niepokalanka.

Niepokalanek pospolity w Ziołopedii — podsumowanie

Niepokalanek pospolity, nazywany również pieprzem mnisim lub niepokalankiem mnisim, stosuje się w łagodzeniu dolegliwości wynikających ze zmian w kobiecym układzie hormonalnym. Składniki aktywne zawarte w niepokalanku pospolitym sprawdzą się u pacjentek, u których występują nieregularne cykle miesiączkowe czy zespół napięcia przedmiesiączkowego. Będą działać również wspomagająco w łagodzeniu objawów towarzyszącym menopauzie oraz pomogą w leczeniu trądziku pospolitego na tle hormonalnym.

Mimo że niepokalanek jest rośliną o bezpiecznym profilu stosowania, przed rozpoczęciem jego stosowania warto skonsultować się z lekarzem, aby upewnić się, że są to preparaty odpowiednie dla naszego stanu zdrowia i że nie występują żadne przeciwwskazania do jego stosowania.

Bibliografia

1. Vasilievich Adamov G., Danilovna Rendyuk T. i in. "Vitex agnus-castus: botanical features and area, chemical composition of fruit, pharmacological properties, and medicinal uses". Journal of Applied Pharmaceutical Science Vol. 12(03), pp 034-044, March, 2022. https://japsonline.com/admin/php/uploads/3583_pdf.pdf (dostęp 7.07.2024)
2. Magiera A., Prokop A., Gieleta M., Olszewska M.A. "Potencjał terapeutyczny owoców niepokalanka pospolitego (Vitex agnus-castus) w schorzeniach ginekologicznych – przegląd aktualnego stanu wiedzy". Farmacja Polska 2021, t. 77, nr 8. https://web.archive.org/web/20211017004320id_/https://www.ptfarm.pl/download/?file=File%2FFarmacja+Polska%2F2021%2F8%2F03_OG_Niepokalanek_pospolity_n.pdf (dostęp 7.07.2024)
3. Drosdzol-Cop A., Szul M., Fuchs A., Skrzypulec-Plinta V., Marcinkiewicz B., Jainta N. "Zastosowanie preparatów niepokalanka mnisiego w ginekologii i położnictwie". https://www.forumginekologii.pl/artykul/zastosowanie-preparatow-niepokalanka-mnisiego-w-ginekologii-i-poloznictwie (dostęp 7.07.2024)
4. Boujbiha M. A., Chahdoura H. i in. "Wild Vitex agnus-castus L.: Phytochemical Characterization, Acute Toxicity, and Bioactive Properties". Molecules 2023, 28, 5096. https://arpi.unipi.it/retrieve/bfd3a4ea-252e-49eb-8b2f-7b3c6770a73f/Vitex%20agnus-castus-Molecules%202023.pdf (dostęp 7.07.2024)
5. Nasir H., Bahmani M. i in. "Medicinal Plants for the Treatment of Acne Vulgaris: A Review of Recent Evidences". Jundishapur Journal of Microbiology 2015 Nov; 8(11): e25580.https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC4740760/ (dostęp 7.07.2024)

Autor