Rokitnik zwyczajny — właściwości lecznicze, działanie, zastosowanie

Rokitnik zwyczajny — właściwości

Swoje właściwości prozdrowotne rokitnik zawdzięcza wysokiej zawartości licznych substancji zawartych przede wszystkim w owocach. Jagody rokitnika wyróżnia wysoka zawartość witaminy C, która jest silnym przeciwutleniaczem. W przypadku polskich odmian rokitnika zawartość kwasu L-askorbinowego wynosi około 90 - 200 mg na 100 g surowych owoców (jest porównywalna do zawartości witaminy C w owocach dzikiej róży), znacznie więcej niż popularne cytrusy - cytryny zawierają około 53 mg witaminy C na 100 g owocu, podobnie pomarańcze (50 mg/100 g), czerwone grejpfruty (38 mg/100 g). Witamina ta obecna jest przede wszystkim w skórkach owoców, a dzięki brakowi enzymu askorbinooksydazy odznacza się wysoką trwałością i odpornością w czasie obróbki termicznej, więc przetwory z tych pomarańczowych jagód mogą być doskonałym uzupełnieniem tej witaminy w codziennych posiłkach.

Intensywna barwa owoców rokitnika to zasługa obecności mieszaniny karotenoidów (barwników roślinnych), w tym likopenu, alfa- i beta-karotenu oraz zeaksantyny. Średnio w 100 g świeżych owoców znajduje się od 10 do 30 mg karotenoidów, a najwięcej z nich znajduje się w skórce. Ponadto w jagodach rokitnika obecne są olejki eteryczne, które odpowiedzialne są za ich niepowtarzalny zapach, kwasy organiczne (np. kwas cytrynowy, kwas jabłkowy, kwas chinowy), biopierwiastki, takie jak fosfor, żelazo, mangan, bor, krzem, glin i potas, a także aminokwasy. Wśród tych ostatnich zidentyfikowano 18 aminokwasów, a blisko połowa z nich to aminokwasy egzogenne, czyli te, które należy dostarczać z pożywieniem, bo organizm ludzki nie potrafi ich sam syntezować.

Rokitnik zwyczajny należy do rodziny oliwnikowatych, potrafi więc gromadzić tłuszcz nie tylko w nasionach, lecz także w miąższu owoców. W jagodach rokitnika obecne są liczne kwasy tłuszczowe, jednakże w miąższu dominuje kwas palmitynowy i kwas oleinowy. Istotna jest też zawartość tokoferoli (wchodzących w skład witaminy E) w tych owocach (około 3-6 mg/100 g owoców), choć zależy ona od odmiany rośliny, warunków klimatycznych i zbiorów w danym roku. Owoce rokitnika zawierają też fitosterole roślinne, a także związki polifenolowe, które wykazują istotny potencjał przeciwutleniający (np. kwasy fenolowe, flawonoidy). Warto nadmienić, że przeciwutleniaczami są też wymienione wcześniej: kwas askorbinowy, tokoferole, karotenoidy.

Olej z rokitnika - wyjątkowo cenny

W przemyśle farmaceutycznym, kosmetycznym i spożywczym najczęściej wykorzystuje się olej z rokitnika, który wytłacza się zarówno z nasion, jak i owoców tej rośliny. Jego barwa może wahać się od pomarańczowoczerwonej po czerwonobrunatną, smak i zapach są bardzo intensywne.

Olej rokitnikowy jest wyjątkowo bogatym źródłem kwasów tłuszczowych (w tym omega-3 i omega-6) i organicznych, steroli roślinnych, witamin (w tym witaminy A, E, C, witamin z grupy B) oraz antyoksydantów (garbników, flawonoidów) i licznych soli mineralnych. Ich stężenie będzie zróżnicowane w zależności od tego, czy olej pozyskiwano z pulpy owocowej, czy nasion rokitnika. Co do zasady jednak olej z owoców zawiera więcej karotenoidów i tokoferoli, z kolei w oleju z nasion znajduje się więcej nienasyconych kwasów tłuszczowych.

Rokitnik zwyczajny — jak wygląda i skąd pochodzi?

Rokitnik zwyczajny (łac. Hippophae rhamnoides L. lub Hippophaë rhamnoides L.), inaczej rokitnik pospolity, jest rośliną z rodziny oliwnikowatych (Elaeagnaceae). Jego nazwa to połączenie dwóch greckich słów: hippos – koń oraz z pháo – błyszczący. Naturalnie rokitnik rośnie na rozległych terenach Europy i Azji, w Polsce można go spotkać wzdłuż linii brzegowej Morza Bałtyckiego, gdzie gęsto porasta okoliczne wydmy. Krzewy rokitnika rosną w miejscach dobrze nasłonecznionych, osiągając wysokość od 5 do 10 metrów, a jego łodygi porastają ostre ciernie oraz drobne, szarozielone listki o podwiniętych brzegach. Rokitnik jest krzewem owocowym, dającym niewielkich rozmiarów pomarańczowe, mięsiste jagody, które gęsto porastają gałęzie. Owoce te wydzielają charakterystyczny zapach kojarzący się z cytrusami i owocami egzotycznymi, w smaku zaś są cierpkie i podobne do ananasa, dlatego też bywają nazywane "rosyjskim ananasem" (w Rosji rokitnik uprawiany jest na szeroką skalę).

W lecznictwie oraz kosmetologii wykorzystuje się owoce rokitnika (Hippophae fructus), z których pozyskuje się sok, jak również nasiona tej rośliny i liście, które są cennym źródłem substancji aktywnych biologicznie. Liście rokitnika oraz jego owoce wykorzystywane są także w kuchni i traktowane jako superfood.

Rokitnik zwyczajny — działanie, wskazania do stosowania

Lecznicze właściwości rokitnika zwyczajnego wykorzystywano w starożytności, a pierwsze wzmianki na ten temat pochodzą z dokumentów na temat medycyny tybetańskiej z VII wieku przed naszą erą. Wynika z nich, że rokitnik stosowano m.in. w leczeniu problemów gastrycznych, kaszlu, czy na poprawę pracy układu krążenia. Również w wielu krajach Europy rokitnik był ważnym surowcem o działaniu leczniczym i zapobiegawczym. W starożytnej Grecji pędy rokitnika stanowiły bardzo odżywczy pokarm dla koni, który pomagał utrzymać ich włosie w doskonałej kondycji.

O leczniczym działaniu rokitnika wiedziano już od dawna, lecz nadal prowadzone są liczne badania nad jego wpływem na nasze zdrowie. Co dziś wiadomo na temat właściwości leczniczych tej rośliny?

Związki polifenolowe zawarte w rokitniku odpowiadają za działanie przeciwutleniające i przeciwnowotworowe, a także hepatoprotekcyjne. Jak wiadomo, antyoksydanty są swoistym "zmiataczem wolnych rodników", czyli reaktywnych form tlenu, które są jednym z czynników rozwoju chorób nowotworowych oraz tzw. schorzeń cywilizacyjnych (m.in. nadciśnienia tętniczego, otyłości, cukrzycy).

Rokitnik zwyczajny na serce

Badania nad właściwościami kardioprotekcyjnymi rokitnika dowodzą, że preparaty uzyskane z tej rośliny wpływają na unormowanie pracy serca, mogą też zapobiegać niedokrwieniu tego narządu, a także obniżać ciśnienie tętnicze krwi. Rokitnik wspiera również gospodarkę lipidową organizmu, przyczyniając się doobniżenia poziomu cholesterolu w osoczu. Dostępne są również analizy, które potwierdzają, że rokitnik może wspomagać metabolizm węglowodanów i wpływać na poziom glukozy we krwi oraz zmniejszać stężenie hemoglobiny glikowanej. 

Przebadano też działanie rokitnika pod kątem jego wpływu na bakterie i wirusy. Wysoka zawartość polifenoli sprawia, że preparaty z tej rośliny działają przeciwwirusowo, a także hamują wzrost niektórych bakterii, w tym Escherichia coli, Pseudomonas aeruginosa, Staphylococcus aureus.

Rokitnik zwyczajny na wątrobę

Ekstrakty z liści rokitnika, a także ekstrakty z nasion mogą działać ochronnie na komórki wątroby, zapobiegając ich uszkodzeniu. Rokitnik pomaga też w leczeniu schorzeń układu pokarmowego, normalizując produkcję kwasu żołądkowego, zmniejszając stany zapalne i wspomagając regenerację błon śluzowych. Wspomagająco rokitnik wykorzystuje się przy chorobie wrzodowej żołądka i dwunastnicy.

Rokitnik zwyczajny na skórę i włosy

Olej z nasion rokitnika stosowany miejscowo na skórę korzystnie wpływa na procesy odnowy skóry, dlatego wykorzystuje się go pomocniczo w leczeniu trudno gojących się ran, odleżyn i oparzeń skóry. Jako surowiec kosmetyczny rokitnik wspomaga procesy regeneracyjne skóry, chroni przed niekorzystnym działanie promieniowania UVA i UVB, opóźnia procesy starzeniowe i poprawia elastyczność skóry. Wykorzystuje się go również w kosmetykach przeznaczonych do pielęgnacji włosów, gdyż korzystnie działa na skórę głowy (łagodzi stany zapalne, działa przeciwłupieżowo), wzmacnia cebulki i przyspiesza wzrost włosów.

Rokitnik zwyczajny — jak dawkować?

Owoce rokitnika można spożywać na surowo, jednak ich kwaskowaty i cierpki smak nie każdemu odpowiada. Alternatywą dla świeżych jagód może być sok z owoców rokitnika lub suszone owoce, które można dorzucać do jogurtu, porannej owsianki, czy potraktować jako zdrową przekąskę w ciągu dnia. Popularne są też przetwory z owoców rokitnika, w tym rozmaite galaretki, dżemy i konfitury, które warto włączyć do jadłospisu ze względu na dużą zawartość witaminy C. Z suszonych owoców i  liści rokitnika można przygotować napar, który można potraktować jako alternatywę dla herbaty lub innych naparów ziołowych.

Aby sporządzić napar, wystarczy łyżkę owoców rokitnika lub suszonych liści zalać szklanką gorącej wody i naparzać pod przykryciem przez 5 — 10 minut. Lekko przestudzoną herbatę z rokitnika można posłodzić miodem lub dodać do niej plaster świeżej cytryny.

Suplementy diety oraz inne produkty zawierające rokitnik zwyczajny należy stosować i dawkować zgodnie z zaleceniami producenta.

Leki i suplementy zawierające rokitnik zwyczajny

Rokitnik zwyczajny w ciąży

Nie zbadano dokładnie wpływu rokitnika zwyczajnego na rozwój ciąży, dlatego nie zaleca się sięgania po rokitnik przez kobiety w ciąży, a także mamy karmiące dziecko piersią.

Rokitnik zwyczajny — przeciwwskazania i środki ostrożności

Choć rokitnik jest rośliną o licznych właściwościach prozdrowotnych, nie każdy może go swobodnie stosować. Preparaty na bazie rokitnika nie są wskazane u pacjentów zmagających się z zapaleniem pęcherzyka żółciowego, kamicą nerkową bądź stanami zapalnymi trzustki.

Rokitnik zwyczajny — możliwe działania niepożądane

Rokitnik zwyczajny uznawany jest za roślinę bezpieczną - stosowany w umiarkowanych ilościach nie powinien powodować skutków ubocznych. Jednak jak każde zioło i roślina, może powodować działania niepożądane u niektórych osób. Możliwe są reakcje alergiczne u osób uczulonych na rośliny z rodziny oliwnikowatych, w postaci świądu skóry i pokrzywki, zaczerwienienia i obrzęków. Spożywany w nadmiernych ilościach rokitnik może również wywołać dolegliwości ze strony układu pokarmowego - bóle brzucha, nudności, biegunki.

Rokitnik zwyczajny — interakcje z lekami i innymi ziołami

Rokitnik stosowany z lekami na nadciśnienie może spowodować nadmierne obniżenia ciśnienia tętniczego krwi. Niewskazane jest również łączenie rokitnika z lekami przeciwzakrzepowymi i przeciwpłytkowymi, ponieważ może nasilać ich działanie i przyczyniać się do występowania krwawień.

Rokitnik zwyczajny w Ziołopedii — podsumowanie

Rokitnik zwyczajny jest rośliną, w której składzie znalazło się wiele cennych substancji o działaniu przeciwutleniającym, przeciwnowotworowym, przeciwzapalnym, antywirusowym i antybakteryjnym, immunomodulującym, hepato- i kardioprotekcyjnym. Rokitnik korzystnie wpływa na pracę układu sercowo-naczyniowego oraz wątroby, sprzyja poprawnemu metabolizowaniu węglowodanów i tłuszczów, a także wspomaga działanie przewodu pokarmowego. Warto więc włączyć owoce rokitnika do swojego codziennego jadłospisu, pamiętając o zachowaniu umiaru. Jeśli jednak cierpimy na choroby przewlekłe i stale stosujemy leki, przyjmowanie rokitnika lub suplementów z wyciągami z tej rośliny, warto omówić z lekarzem lub farmaceutą.

Bibliografia

1. J. Surmiński. "Występowanie i właściwości rokitnika zwyczajnego (Hippophaë rhamnoides L.)". Sylwan nr 4: 68−74, 2008.
2. J. Białecki, B. Skalski, B. Olas. "Rokitnik zwyczajny [Elaeagnus rhamnoides (L.) A. Nelson] jako źródło związków prozdrowotnych". Kosmos. Tom 70 Nr 1 (2021): Varia.
3. S. Urbaniak, J. Kaźmierczak-Barańska, dr hab. prof. nadzw. B. T. Karwowski. "Rokitnik zwyczajny (Hippophae rhamnoides L.) jako skarbnica witaminy C". Postępy biochemii, Tom 65 Nr 3 (2019).
4. P. Bośko, W. Biel. "Właściwości lecznicze rokitnika zwyczajnego (Hippophaë rhamnoides L.)". Postępy Fitoterapii 2017; 18(1): s. 32-41.
5. K. Ulanowska, B. Skalski, B. Olas. "Rokitnik zwyczajny (Hippophae rhamnoides L.) jako źródło związków o aktywności przeciwnowotworowej i radioprotekcyjnej". Postępy Higieny i Medycyny Doświadczalnej 2018; 72 : 240-252.
6. P. Malinowska, B. Olas. "Rokitnik - roślina wartościowa dla zdrowia". Kosmos, Tom 65 Nr 2 (2016): Varia.
7. B. Piłat, R. Zadernowski. "Rokitnik zwyczajny (Hippophaë rhamnoides L.) w profilaktyce nowotworowej". Postępy Fitoterapii 2019; 20(02): s. 111-117.
8. A. Niesteruk, H. Lewandowska, Ż. Golub, R. Świsłocka, W. Lewandowski. "Zainteresujmy się rokitnikiem. Preparaty z rokitnika zwyczajnego (Hippophae rhamnoides L.) jako dodatki do żywności oraz ocena ich rynku w Polsce. Kosmos. Tom 62 Nr 4 (2013).

Autor