Mukowiscydoza: objawy i leczenie

Mukowiscydoza – co to za choroba?

Mukowiscydoza (łac. mucoviscidosis), nazywana również zwłóknieniem torbielowatym, jest wieloukładową chorobą uwarunkowaną genetycznie, powodującą zmiany w obrębie układu oddechowego oraz przewodu pokarmowego. W przebiegu mukowiscydozy komórki wydzielnicze produkują nadmierne ilości gęstego i lepkiego śluzu, który gromadzi się m.in. w przewodzie pokarmowym, oskrzelach i płucach, co skutkuje upośledzeniem ich pracy i w konsekwencji wieloma groźnymi powikłaniami.

Przyczyny występowania mukowiscydozy

Mukowiscydoza jest jedną z najczęściej diagnozowanych chorób genetycznych, szczególnie u Europejczyków. W Polsce mukowiscydozę wykrywa się u 1 na 5000 urodzonych dzieci. Przyczyną występowania choroby jest mutacja genu, który odpowiada za syntezę błonowego kanału chlorkowego CFTR. Mutacja ta wpływa na funkcjonowanie błon śluzowych nabłonka dróg oddechowych, dróg żółciowych i przewodów trzustkowych, jelit, a także gruczołów potowych. Chorobę dziedziczy się w sposób autosomalny recesywny, co oznacza, że ujawnia się ona u osób, które odziedziczyły dwa zmutowane allele genu CFTR.

Jak objawia się mukowiscydoza?

Objawy choroby mają różne nasilenie, zależne od stopnia zaawansowania choroby i mogą pojawić się już w pierwszych dobach nowonarodzonego dziecka. U połowy chorych dzieci do rozpoznania choroby dochodzi w pierwszym półroczu życia.

Pierwszym objawem, który może wskazywać na mukowiscydozę, jest nietypowy pierwszy stolec noworodka, czyli tzw. smółka. Prawidłowo dziecko powinno oddać smółkę w ciągu pierwszych 48 godzin życia, jednak u chorych dzieci pojawia się on znacznie później, ma też bardziej zbitą strukturę. Późniejsze stolce dziecka są bardziej obfite, jasne i cuchnące, z widocznymi niestrawionymi resztkami pokarmowymi.

Objawy ze strony układu oddechowego

Mukowiscydoza kojarzona jest przede wszystkim z dolegliwościami układu oddechowego, które występują u 9 na 10 chorych. Gromadzący się oskrzelach gęsty śluz jest przyczyną nawracających zapaleń oskrzeli oraz płuc i sprzyja bakteryjnym zakażeniom dróg oddechowych. Osoby z mukowiscydozą cierpią na przewlekły i napadowy kaszel, czemu często towarzyszy krwioplucie i permanentna obecność śluzowej wydzieliny. Nawracanie tych dolegliwości w dłuższej perspektywie jest przyczyną nieodwracalnych zmian w tkance płucnej, co pogarsza funkcjonowanie płuc i uniemożliwia prawidłową wymianę gazową. Problemem są także nawracające stany zapalne zatok, przez co chory ma niemal stale zablokowany nos i ropny katar, a z czasem pojawić się mogą polipy.

Objawy ze strony przewodu pokarmowego

Mukowiscydoza atakuje również przewód pokarmowy, co dotyczy około 75% chorych. Typowym objawem jest występowanie obfitych stolców tłuszczowych (nieuformowanych i o nieprzyjemnym zapachu) już od wczesnego dzieciństwa, bóle brzucha oraz powiększenie obwodu brzucha w wyniku powiększenia narządów wewnętrznych (m.in. wątroby i śledziony). Gęsty śluz blokuje przewody trzustkowe, przez co spożywane pokarmy są nieprawidłowo trawione i wchłaniane. W konsekwencji trzustka staje się coraz mniej wydolna i narażona na nawracające stany zapalne. W niektórych przypadkach gęsty śluz może zablokować światło jelita i doprowadzić do niedrożności. Niekiedy dochodzi do zaczopowania przewodów ślinianek przez gęstą wydzielinę śluzową. U około 5% pacjentów występuje wtórna marskość żółciowa wątroby wywołana niedrożnością kanalików żółciowych.

Inne objawy

W wyniku występowania powyższych dolegliwości dzieci z mukowiscydozą rozwijają się gorzej od swoich zdrowych rówieśników. Dominującym problemem są pogłębiające się trudności z oddychaniem, które ograniczają codzienne funkcjonowanie. Pot u dzieci chorych na mukowiscydozę jest bardzo słony, ponieważ gruczoły potowe wydzielają pot o podwyższonym stężeniu chloru i sodu. Przy gorączce lub upałach łatwo może dojść do odwodnienia.

Mukowiscydoza znacząco wpływa na płodność. Mężczyźni ze zdiagnozowaną mukowiscydozą najczęściej są niepłodni na skutek niedrożności kanalików nasiennych. U kobiet zaś problemem są zaburzenia miesiączkowania, a także produkcja zbyt gęstego śluzu szyjkowego, który utrudnia (ale nie uniemożliwia) zapłodnienie oraz zagnieżdżenie się zapłodnionej komórki jajowej w ścianie macicy. U kobiet z mukowiscydozą ciąże traktuje się zawsze jako ciążę wysokiego ryzyka ze względu na wysokie prawdopodobieństwo poronienia.

Jak rozpoznać mukowiscydozę?

W Polsce od 2009 roku wszystkie noworodki w trzeciej dobie życia mają wykonywane badanie przesiewowe w kierunku mukowiscydozy (oznaczanie stężenia immunoreaktywnego trypsynogenu), co umożliwia diagnozę na bardzo wczesnym etapie. Prócz tego wskazówką, że pacjent może być chory, jest obecność wskazanych wcześniej objawów klinicznych bądź potwierdzone obciążenie genetyczne.

Przy podejrzeniu choroby wykonuje się podwójną próbę potową – bada się pot pod kątem stężenia chlorków, a w razie niepokojących wyników wykonuje się dodatkowe badania, w tym testy genetyczne w kierunku wykrycia mutacji genu CFTR. Następnie konieczna jest ocena funkcji układu oddechowego oraz przewodu pokarmowego, co wykonuje się na podstawie różnych testów, badań obrazowych i laboratoryjnych.

Czy mukowiscydozę można wyleczyć?

Choć z roku na rok rokowania osób chorych na mukowiscydozę są coraz lepsze, nie wynaleziono skutecznego leku, który zahamowałby rozwój choroby. Dostępne leczenie ma zatem charakter objawowy, a jego celem jest przedłużenie życia chorego poprzez spowolnienie postępowania choroby. W Polsce mediana zgonu wśród chorych na mukowiscydozę wynosi zaledwie 24 lata, co wynika z ograniczonej dostępności do wysokospecjalistycznego leczenia, późnego wprowadzenia powszechnego testu przesiewowego, a także niedostateczną refundacją leków dla pacjentów. W krajach Europy Zachodniej średnia długość życia pacjentów wynosi około 40 lat.

Mukowiscydoza jest schorzeniem genetycznym, zatem nie da się mu zapobiec. Osoby planujące potomstwo mogą wykonać testy genetyczne i sprawdzić, czy są nosicielami wadliwych genów oraz jakie jest prawdopodobieństwo wystąpienia mukowiscydozy u dziecka.

Metody leczenia mukowiscydozy

W leczeniu mukowiscydozy niezwykle istotne jest oczyszczanie dróg oddechowych z lepkiej wydzieliny. Choremu podaje się leki, które rozrzedzają wydzielinę oraz usprawniają jej usuwanie z oskrzeli (np. Flegamina, Mucosolvan), jak również preparaty rozszerzające oskrzela. W przypadku wystąpienia infekcji wprowadza się antybiotykoterapię w postaci preparatów wziernych lub doustnych. Oprócz farmakoterapii bardzo ważna jest także fizykoterapia w postaci codziennych zabiegów ułatwiających oczyszczanie dróg oddechowych. W przypadku zaostrzonej lub zaawansowanej mukowiscydozy wprowadza się tlenoterapię – pacjent korzysta z koncentratora tlenu za pośrednictwem cienkiej rurki, która doprowadzona jest do otworów nosowych. Jeżeli stosowane metody nie przynoszą rezultatu i choroba stale postępuje, rozwiązaniem może być przeszczep płuc.

Ze względu na ujemny wpływ choroby na układ trawienny, chorzy na mukowiscydozę powinni stosować także leczenie dietetyczne. Terapia koncentruje się na korygowaniu niedoborów enzymów trzustkowych (np. Kreon, Lipancrea) i uzupełnianiu niedoborów witamin (szczególnie rozpuszczalnych w tłuszczach A, D, E, K). Dieta musi być wysokokaloryczna i pokrywać około 150% dziennego zapotrzebowania energetycznego. U niektórych chorych konieczne jest wykonanie gastrotomii.