Storczyk samiczy — właściwości, lecznicze, działanie, zastosowanie

Storczyk samiczy — właściwości

Storczyk samiczy (łac. Anacamptis morio lub Orchis morio) zaliczany jest do rodziny roślin storczykowatych (łac. Orchidaceae). Właściwości lecznicze storczyka samiczego, a właściwie substancji zawartych w jego bulwach, są wspólne także dla innych gatunków storczyków europejskich.

Bulwa storczyka samiczego wykazuje właściwości powlekające, zmiękczające, przeciwzapalne, przeciwkaszlowe, łagodzące nieżyt gardła czy dolegliwości przewodu pokarmowego. Jest to możliwe dzięki obecności białek, substancji śluzowych, skrobi, pektyn, mannanów,  soli mineralnych (potas, wapń), czy olejków eterycznych.

Storczyk samiczy — jak wygląda i skąd pochodzi?

Storczyk samiczy, nazywany również storczykiem zielonoskrzydłym, występuje praktycznie w całej Eurazji oraz w Afryce. W Polsce jest on jednym z rzadszych gatunków storczyków i najczęściej można spotkać go na południu kraju (Gorce, Pieniny, Beskid Sądecki czy Bieszczady). Gatunek ten jest objęty ochroną ścisłą, rośnie na łąkach, w miejscach suchych lub słabo wilgotnych.

Storczyk samiczy jest rośliną osiągającą średnią wysokość 30 centymetrów. Liście storczyka różnią się między sobą w zależności od wysokości, jaką zajmują na łodydze: dolne liście są lancetowatego kształtu i wyrastają bezpośrednio z bulwy, odchylając się przy tym różyczkowato na boki, a liście górne storczyka samiczego obejmują łodygę i mocno do niej przylegają. Zielona łodyga storczyka samiczego zakończona jest luźnym, wielokwiatowym kwiatostanem, na który składają się całkiem spore kwiaty w kolorze jasnofioletowym. Pod koniec kwitnienia storczyka samiczego, czyli na przełomie czerwca i lipca zbiera się bulwy storczyka (łac. Tuber Salep) stanowiące zielarski surowiec tej rośliny. 

Bulwy storczyka, np. w Iranie, w Turcji czy na Bałkanach zbiera się ze względu na salep — napój, który wytwarzany jest właśnie ze sproszkowanych bulw storczyka samiczego. Salep ze względu na swoje właściwości odżywcze zaliczany jest do tzw. superfood. Historycznie to m.in. salep był zabierany na pokłady statków, aby zapobiec głodowi podczas długich morskich podróży.

Storczyk samiczy — działanie, wskazanie do stosowania

Ze względu na swoje właściwości powlekające, bulwę storczyka samiczego stosuje się przy kaszlu, zapaleniu gardła i krtani, zapaleniu oskrzeli, chrypce, ale także w  podrażnieniu żołądka i jelit, biegunce (dodatkowe właściwości ściągające i łagodzące) czy chorobie wrzodowej. Oprócz tego wykazuje działanie immunostymulujące. Stosuje się go także w dolegliwościach związanych z przerostem gruczołu krokowego. 

Storczyk samiczy, ze względu na działanie przeciwbakteryjne, ściągające i tonizujące, sprawdza się także jako składnik kosmetyków.

Storczyk samiczy — działanie powlekające w infekcjach dróg oddechowych

Dzięki właściwościom powlekającymi i osłaniającym bulwę storczyka samiczego stosuje się przy kaszlu, zapaleniu gardła i krtani, zapaleniu oskrzeli, chrypce, a także w celu łagodzenia i nawilżenia podrażnionej śluzówki. Dzięki działaniu immunostymulującemu storczyk samiczy pomoże również zwalczyć infekcję na wczesnym etapie jej rozwoju. 

Storczyk samiczy — działanie przeciwbiegunkowe

Jeszcze do 1. połowy XX wieku bulwa storczyka była znanym i cenionym środkiem przeciwbiegunkowym, stosowanym nawet u niemowląt. 

Wykazując działanie ściągające w świetle jelita, determinuje powstanie swoistej ochronnej warstwy na błonach śluzowych przewodu pokarmowego, w tym i błony śluzowej jelit, co zabezpiecza śluzówkę przed działaniem substancji, które wywołują biegunki. Dodatkowo bulwa storczyka samiczego wpływa neutralizująco na działanie wolnych rodników, a dzięki swojej aktywności przeciwbakteryjnej ma zastosowanie w zwalczaniu biegunki na tle bakteryjnym. 

Storczyk samiczy – zastosowanie w dermatologii

W naturalnym ziołolecznictwie odwar z bulw storczyka samiczego był stosowany do przemywania skóry suchej, skłonnej do wyprysków ze względu na swoje odżywcze i przeciwbakteryjne właściwości. Odwaru używało się także w różnego rodzaju oparzeniach, otarciach, odleżynach, przemywając uszkodzoną tkankę czy stosując okłady. Odwar z bulwy storczyka stosowano także w pielęgnacji dziecięcej skóry, skłonnej do odparzeń pieluszkowych.

Storczyk samiczy – jak dawkować?

Sproszkowana bulwa storczyka samiczego występuje w postaci specjalnej mikstury, zwanej jako wspomniany wcześniej salep. Uzyskuje się go poprzez wymieszanie i podgrzanie sproszkowanej bulwy z mlekiem, miodem czy świeżo wyciskanym sokiem, do uzyskania napoju, który swoją konsystencją będzie przypominał gęstą galaretkę. 

Bulwa oraz korzeń storczyka samiczego mogą być także stosowane w postaci naparu, który jest szczególnie popularny w Turcji, Iranie i na Bałkanach. Tradycyjnie zaleca się stosowanie jednej szklanki naparu z bulwy storczyka samiczego uzyskanego poprzez zalanie szklanką gorącej (wrzącej) wody 1 łyżeczki suszu z bulwy oraz korzenia i odstawienia naparu na około 20 minut. 

Leki i suplementy zawierające storczyka samiczego

Sproszkowane bulwy storczyka samiczego ze względu na swoje działanie ściągające oraz przeciwbakteryjne można znaleźć jako składnik preparatów o działaniu przeciwbiegunkowym czy płynów do skóry suchej, obarczonej ryzykiem różnego rodzaju podrażnień lub owrzodzeń. Ze względu na zawartość śluzów i aktywność powlekającą, sproszkowana bulwa storczyka samiczego może być jednym ze składników preparatów stosowanych w nieżytach górnych dróg oddechowych.

Storczyk samiczy w ciąży

Storczyk oraz jego przetwory nie zostały przebadane w populacji kobiet w ciąży, dlatego nie zaleca się stosowania samego surowca, jak i jego przetworów przez kobiety ciężarne i karmiące.

Storczyk samiczy – przeciwwskazania i środki ostrożności

Bulwy storczyka samiczego należy unikać w przypadku uczulenia na rośliny z rodziny storczykowatych. 

Warto zachować również ostrożność w sytuacjach związanych z zaburzeniem gospodarki węglowodanowej (insulinooporność, cukrzyca) ze względu na zawarte w niej duże ilości polisacharydów, a także w przypadku zaburzeń poziomu potasu we krwi (np. wskutek schorzeń układu sercowo-naczyniowego). W bulwie storczyka samiczego zawarty jest potas, którego nadmierne spożycie może być niebezpieczne.

Storczyk samiczy — możliwe działania niepożądane

Nie zaleca się spożywania zbyt dużych ilości preparatów, które w swoim składzie zawierają bulwę storczyka samiczego, ponieważ może to doprowadzić to do nadmiernego pobudzenia seksualnego (dlatego też w przeszłości bulwa storczyka była traktowana także jako afrodyzjak). 

Na ten moment nie ma jednak wystarczająco wiarygodnych informacji potwierdzających bezpieczeństwo stosowania bulwy storczyka w większych ilościach.

Storczyk samiczy — interakcje z lekami i innymi ziołami

Z racji tego, że bulwa storczyka charakteryzuje się wysoką zawartością substancji śluzowych o powlekającym działaniu, a także związków o działaniu ściągającym, jej spożywanie może negatywnie wpływać na proces wchłaniania innych leków, które także przyjmowane są doustnie. W konsekwencji, spożycie przetworów z bulwy storczyka może przełożyć się na opóźnianie działania leków oraz obniżenie ich skuteczności. Aby uniknąć takiej interakcji, warto zachować przynajmniej dwugodzinny odstęp pomiędzy stosowaniem preparatów pozyskiwanych z bulwy storczyka a innymi lekami.

Bulwa storczyka zawiera w swoim składzie pewną ilość potasu, dlatego też podczas jej stosowania, warto zwrócić uwagę na inne przyjmowane równocześnie preparaty z tym pierwiastkiem tak, by nie doprowadzić do niebezpiecznej hiperkaliemii.

Warto również pamiętać o niestosowaniu bulwy storczyka samiczego u pacjentów leczonych immunosupresyjnie, ze względu na immunostymulujące działanie tej rośliny.

Storczyk samiczy w Ziołopedii – podsumowanie

Storczyk samiczy, zwany również storczykiem zielonoskrzydłym, jest dość zapomnianą rośliną w polskim ziołolecznictwie. Jednak ze względu na swoje właściwości powlekające może stać się świetną alternatywą dla roślin z rodzin ślazowatych czy porostu isnaldzkiego, a ze względu na działanie ściągające, może być odpowiednikiem roślin, będących źródłem garbników. Pomocniczo sprawdzi się w biegunkach, a także w schorzeniach skórnych: owrzodzeniach ranach, miejscowych przesuszeniach.

Bibliografia

1. H. Różański, Storczyk plamisty – Orchis maculata Linne i salep w dawnej medycynie. Dostępne na: https://rozanski.li/784/storczyk-plamisty-orchis-maculata-linne-i-salep-w-dawnej-medycynie/
2. Rośliny chronione w Bieszczadach. Storczk samiczy. Dostępne na: https://ciemiernikczerwonawy.wordpress.com/roslinnosc-chroniona-w-bieszczadach/storczyk-samiczy/
3. M. Kujawska, Ł. Łuczaj, J. Sosnowska, P. Klepacki. Rośliny w wierzeniach i zwyczajach ludowych. Słownik Adama Fischera. Storczyki, s. 299-301. Dostępne na: https://lukaszluczaj.pl/wp-content/uploads/2019/01/2016-FISCHER-S%C5%82ownik-%E2%80%93-wnetrze-WEB.pdf
4. M. Bazzicalupo, J. Calevo, A. Smeriglio, L. Cornara, Traditional, Therapeutic Uses and Phytochemistry of Terrestrial European Orchids and Implications for Conservation. Plants (Basel) 2023 Janl 12(2): 257. Dostępne na: https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC9863304/
5. Useful Temperate Plants. Orchis morio. Dostępne na: https://temperate.theferns.info/plant/Orchis+morio
6. B. Buluk-Solak, L. Alonso-Miravalles, J.A. O'Mahony. Composition, morphology and pasting properties of Orchis anatolica tuber gum. Food Hydrocolloids, Volume 69, August 2017, Pages 483-490. Dostępne na: https://www.sciencedirect.com/science/article/abs/pii/S0268005X16309997

Autor