Opioidy (opioidowe leki przeciwbólowe) - rodzaje, działanie, wskazania i przeciwwskazania, ryzyko uzależnienia

Co to są opioidy?

Leki z grupy opioidów to silne środki przeciwbólowe, stosowane w łagodzeniu bólu od umiarkowanego do silnego. Wywołują one efekt przeciwbólowy, wiążąc się z receptorami opioidowymi. Są to substancje pochodzenia naturalnego lub syntetycznego. Należą do nich między innymi morfina, kodeina czy heroina. Środki te oprócz działania przeciwbólowego wykazują też działanie psychoaktywne.

Opiaty a opioidy

Opioidy to nazwa ogólna wszystkich substancji wpływających na receptory opioidowe. Opiaty natomiast są substancjami psychoaktywnymi pochodzącymi z opium, czyli wysuszonego soku mlecznego maku lekarskiego. Do opiatów zaliczamy między innymi morfinę, kodeinę czy papawerynę. Z opiatów otrzymuje się na drodze syntezy chemicznej półsyntetyczne pochodne, które również stosowane są w farmakologii.

Czy morfina to opioid?

Morfina, jak już wcześniej wspomniano, należy do leków z grupy opioidów. Jest to narkotyczny środek przeciwbólowy wpływającym na receptory opioidowe. Jest stosowana w leczeniu bólu pochodzenia nowotworowego, pooperacyjnego czy innych, w których stosowanie łagodniejszych środków przeciwbólowych nie przyniosło efektów. Morfina stosowana przez długi okres powoduje uzależnienie psychiczne i fizyczne.

Rodzaje opioidów

Leki opioidowe obejmują bardzo szeroką listę substancji. Są to środki pochodzenia naturalnego, jak i środki otrzymywane syntetycznie.

Do opioidów należą:

• opioidy endogenne, czyli naturalne peptydy występujące w organizmie człowieka, takie jak endorfiny czy enkefaliny;
• alkaloidy opium - kodeina, morfina, papaweryna czy tebaina;
• półsyntetyczne pochodne - heroina, oksykodon, dionina;
• syntetyczne pochodne - metadon, buprenorfina, tramadol czy loperamid.

Opioidy można podzielić również ze względu na siłę działania. Wyróżniamy tu opioidy:

• słabe, takie jak kodeina czy tramadol;
• silne, do których zaliczamy morfinę, fentanyl, buprenorfina czy oksykodon.

Jak działają opioidy ?

Mechanizm działania opioidów opiera się na wpływie tych substancji na trzy typy receptorów opioidowych. Zlokalizowane są one w układzie nerwowym obwodowym i ośrodkowym. Działając na receptory, powodują zahamowanie przewodzenia impulsów we włóknach nerwowych i zmniejszają odczuwanie bólu. Innymi słowy, zwiększają próg odczuwania bólu i tolerancję. Oprócz efektów przeciwbólowych wykazują one również działanie:

• przeciwkaszlowe;
• zapierające;
• depresyjne na ośrodek oddechowy;
• ułatwiające zasypianie;
• uspokajające;
• euforyczne;
• prowymiotne.

Opiaty w lekach występują postaci tabletek doustnych, syropów, plastrów czy iniekcji. Opioidy w Polsce dostępne są głównie na receptę. Bez recepty dostępna jest kodeina, stosowana jako środek przeciwkaszlowy czy przeciwbólowy w połączeniu z paracetamolem, oraz loperamid działający jako lek przeciwbiegunkowy.

Najsilniejszym opioidem dostępnym w leczeniu bólu jest lofentanyl (niedostępny w Polsce).

Wskazania do stosowania leków opioidowych

Ze względu na liczbę leków opioidowych, ich wpływ i działanie na receptory opioidowe, środki te znalazły bardzo szerokie zastosowanie. Są używane między innymi:

• w łagodzeniu silnego bólu różnego pochodzenia, między innymi nowotworowego, pooperacyjnego czy przy wszelkich urazach;
• jako środki przeciwbólowe podczas operacji, tu zastosowanie znalazły krótko działające opioidy;
• jako środki przeciwkaszlowe;
• w hamowaniu biegunek różnego pochodzenia;
• w leczeniu uzależnień.

Skutki uboczne opioidów

Najczęstszymi działaniami niepożądanymi leków z grupy opioidów są:

• senność;
• nudności;
• wymioty;
• zaparcia;
• zatrzymanie moczu;
• halucynacje;
• świąd skóry;
• zaburzenia oddychania;
• uzależnienia.

Podczas stosowania opioidów równolegle stosuje się również środki łagodzące objawy niepożądane wywołane przez narkotyczne środki przeciwbólowe. Podawane są między innymi leki przeciwwymiotne, antyhistaminowe czy środki ułatwiające wypróżnianie.

Uzależnienie od opioidów

Leki opioidowe mają stosunkowo wysoki potencjał uzależniający. Najczęściej uzależnienie rozwija się, gdy opioidy przyjmowane są w celach pozamedycznych. Objawy uzależnienia od opioidów to najczęściej:

• silne poczucie przymusu sięgania po narkotyk, brak samokontroli;
• zespół odstawienny, czyli objawy odwrotne do działania opioidów;
• tolerancja, objawiająca się koniecznością przyjmowania coraz większych dawek.

Leczenie uzależnienia od opioidów polega na odpowiedniej psychoterapii oraz wprowadzenia leczenia farmakologicznego środkami substytucyjnymi. Przyjmowane są one w kontrolowany sposób, w określonych dawkach i wykazują większy profil bezpieczeństwa niż opioidy. W leczeniu uzależnień stosuje się głównie metadon czy buprenorfinę.

Jakie są objawy zatrucia opioidami?

Przy zbyt częstym stosowaniu opioidów niezgodnie z przeznaczeniem może dojść do objawów zatrucia. Należą do nich:

• zwężenie źrenic;
• zawroty głowy;
• senność lub śpiączka;
• zaburzenia oddychania, niekiedy bezdech;
• zaburzenia rytmu serca;
• zatrzymanie moczu;
• nudności i wymioty.

Jako odtrutkę przy zatruciu opioidami stosuje się nalokson, głównie w celu przywrócenia prawidłowej funkcji układu oddechowego.

Jakie są przeciwwskazania do stosowania opioidów?

Jak każda substancja lecznicza, opioidy mają pewne ograniczenia co do ich stosowania. Głównymi przeciwwskazaniami do stosowania leków opioidowych są:

• niewydolność oddechowa i choroby układu oddechowego;
• uzależnienie od alkoholu;
• uzależnienie od opioidów;
• niektóre choroby psychiczne.

Opioidy w ciąży

Stosowanie opioidów w ciąży jest niewskazane ze względu na ryzyko przedwczesnego porodu, ograniczonego wzrostu płodu czy nawet zgonu. Stosowanie opioidów podczas ciąży może wiązać się również z wystąpieniem depresji oddechowej u noworodków czy objawami zespołu odstawienia. Szczególnie niebezpieczna jest dostępna bez recepty kodeina.

Dostępność wybranych preparatów w najbliższych aptekach sprawdzisz bez wychodzenia z domu na portalu KtoMaLek.pl.

Bibliografia:

1. Klimaszyk, D., Kołaciński, K., Szajewski, J. (2022). Opioidy. Interna - Mały Podręcznik. Medycyna Praktyczna dla Lekarzy. Dostępne na: https://www.mp.pl/interna/chapter/B16.II.20.8.9. (Dostęp 08.2023)
2. Woroń, J., Dobrogowski, J., Wordliczek, J. (2011). Wybór opioidów i ich dawkowanie w leczeniu bólu. Medycyna Po Dyplomie., 20(4), s. 77-82.
3. Habrat, B. (2013). Uzależnienie od opioidów. Medycyna Praktyczna. Dostępne na: https://www.mp.pl/pacjent/psychiatria/uzaleznienia/91662,uzaleznienie-opioidowe. (Dostęp 08.2023)