Kozłek lekarski — właściwości lecznicze, działanie, zastosowanie

Kozłek lekarski — właściwości

Za działanie lecznicze kozłka lekarskiego odpowiedzialne są walepotriaty, kwasy walerenowe oraz olejek eteryczny zawierający estry kwasu izowalerianowego i walerianowego. Ponadto kłącze kozłka zawiera flawonoidy, kwasy fenolowe (chlorogenowy, kawowy, izoferulowy), aminokwasy, lignany oraz alkaloidy. Aby surowiec wykazywał optymalne działanie, powinien być suszony w temperaturze do 35°C, ponieważ jego nietrwałe substancje czynne rozkładają się w wyższej temperaturze. Silniej działają preparaty zawierające etanolowe wyciągi kozłka lekarskiego (gdzie rozpuszczalnikiem jest etanol), bo jego związki lecznicze lepiej rozpuszczają się w alkoholu niż w wodzie. 

Mechanizm działania preparatów z kozłkiem lekarskim związany jest m.in. z hamowaniem wychwytu zwrotnego kwasu γ-aminomasłowego (kwas gamma-aminomasłowy, GABA) oraz stymulowaniem uwalniania GABA z zakończeń nerwowych. 

Kozłek lekarski — jak wygląda i skąd pochodzi?

Kozłek lekarski (łac. Valeriana officinalis L.) jest rośliną wieloletnią z rodziny kozłkowatych (łac. Valerianaceae). Uznawana jest za gatunek zbiorowy, który obejmuje kilka odmian rośliny, różniących się składem chemicznym oraz budową morfologiczną. Kozłka lekarskiego spotkamy na terenie Europy (w tym również w Polsce), Ameryki Północnej, Azji Zachodniej oraz Japonii i Mandżurii. Roślina ta lubi tereny wilgotne, zarośla i torfowiska. Korzenie kozłka mają postać kłączy, a ulistniona łodyga tej rośliny może osiągnąć nawet 2 metry wysokości. Drobne kwiaty kozłka zebrane są w baldachokształtne kwiatostany, przybierają barwę od białej po liliowo-różową.

Mimo powszechnego występowania surowiec wykorzystywany do celów m.in. farmaceutycznych pozyskuje się z upraw. Surowcem leczniczym są kłącza i korzenie kozłka (łac. Valerianae radix et rhizomae). Zbiera się je późną jesienią w drugim roku wegetacji. 

Kozłek lekarski — działanie, wskazania do stosowania

Kozłek lekarski tradycyjnie wykorzystuje się w ziołolecznictwie jako środek łagodzący napięcie nerwowe i ułatwiający zasypianie. W badaniach klinicznych wykazano jego działanie przeciwlękowe i przeciwdepresyjne. Często łączy się go z innymi ziołami np. melisą lekarską i szyszkami chmielu, które również wykazują działanie uspokajające. 

Kozłek znalazł również zastosowanie w terapii bezsenności, a część badań dowodzi, że może on wpływać łagodząco na objawy zespołu nadpobudliwości psychoruchowej z deficytem uwagi (ADHD, ang. attention deficit hyperactivity disorder). Kozłek bywa też stosowany jako środek łagodzący dolegliwości ze strony przewodu pokarmowego, zespół napięcia przedmiesiączkowego (PMS) oraz objawy menopauzy.

Kozłek lekarski na uspokojenie

Preparaty zawierające kozłek są najczęściej stosowanymi lekami ziołowymi na uspokojenie. Waleriana przez obniżenie aktywności ośrodkowego układu nerwowego powoduje odprężenie organizmu. Znajdują zastosowanie w stanach napięcia nerwowego, rozkojarzeniu, niepokoju, nerwicach. Kozłek lekarski można znaleźć w wielu preparatach złożonych działających uspokajająco.

Kozłek lekarski na bezsenność

Waleriana stosowana jest w zaburzeniach snu, głównie przy trudnościach w zasypianiu i bezsenności. Ułatwia zasypianie, wydłuża czas snu, ogranicza wybudzenia w nocy i poprawia jakość snu. Właściwości uspokajające i ułatwiające zasypianie przypisuje się obecności w kozłku m.in. kwasu chlorogenowego, hesperydyny i flawonoidu linarynowego. Lepsze efekty uzyskuje się przy dłuższym stosowaniu waleriany niż w przypadku dawki jednorazowej.

Walerianę często stosuje się ją w skojarzeniu z innymi ziołami - koszyczkiem rumianku, melisą lekarską, szyszkami chmielu czy zielem męczennicy lekarskiej.

Kozłek lekarski na bóle brzucha i bóle miesiączkowe

Kozłek lekarski wykorzystywany jest jako lek przeciwskurczowy w nerwicach wegetatywnych oraz jako środek rozkurczowy przy dolegliwościach żołądkowo-jelitowych — jest jednym ze składników kropli żołądkowych. Zewnętrznie stosowany jest w celu rozluźnienia mięśni.

Kozłek lekarski wykorzystywany może być też jako lek rozkurczowy na bolesne miesiączki. Sprawdza się także jako środek łagodzący objawy napięcia przedmiesiączkowego.

Kozłek lekarski — jak dawkować?

Wybierając suplement z walerianą, należy zwrócić uwagę czy w składzie jest dokładnie wskazana zawartość kluczowych składników aktywnych, czyli czy wyciągi są standaryzowane (np. ekstrakt z kozłka zawiera 0,8-1,0% kwasu walerianowego). Preparaty z kozłkiem powinno dawkować się zgodnie z ulotką. Przyjmuje się je wraz z posiłkiem, ostatnią dawkę – około godziny przed snem.

W aptekach i sklepach zielarskich dostępny jest korzeń kozłka w postaci ziół do zaparzania. Napar z kozłka lekarskiego można stosować w łagodnych stanach napięcia nerwowego lub jako herbatę ułatwiającą zasypianie. Jak przygotować herbatę z waleriany? Wystarczy łyżeczkę suszu (około 2-3 gramy) zalać 250 ml wrzącej wody i naparzać pod przykryciem przez 30 minut. Wystudzoną i przecedzoną herbatę z kozłka lekarskiego można pić do 3 razy dziennie. Jeżeli zależy nam na działaniu ułatwiającym zasypianie, napar należy wypić 30-60 minut przed snem.

Leki i suplementy zawierające kozłek lekarski

W aptekach dostępnych jest wiele preparatów, które mają w składzie kozłek lekarski — zarówno o statusie leku, jak i licznych suplementów diety. Jest on składnikiem kropli walerianowych (wskazanych w stanach napięcia nerwowego), a także kropli nasercowych (na zaburzenia czynnościowe serca na tle nerwicowym) i kropli żołądkowych (wskazanych w dyspepsji). Znajdziemy go również w płynach doustnych i syropach o działaniu uspokajającym, a w składzie licznych tabletek i kapsułek wspomagających zasypianie i łagodzących odczuwanie stresu.

Ponadto dostępne są także mieszanki ziołowe do zaparzania oraz suszony korzeń kozłka.

Kozłek lekarski w ciąży

Bez konsultacji z lekarzem waleriany nie powinny stosować kobiety w ciąży i karmiące piersią oraz dzieci do 12. roku życia, ponieważ nie potwierdzono badaniami bezpieczeństwa ich stosowania w tych przypadkach.

Kozłek lekarski — przeciwwskazania i środki ostrożności

Waleriana może ujemnie wpływać na zdolność reakcyjną. Osoby stosujące korzeń kozłka nie powinny prowadzić pojazdów ani obsługiwać urządzeń mechanicznych.

Kozłek lekarski — możliwe działania niepożądane

Jak każde zioło, również kozłek lekarski może powodować pewne działania niepożądane. Wśród zgłaszanych dolegliwości wymienia się uczucie senności o poranku, a także bezsenność. Kozłek lekarski może również wywoływać zaburzenia żołądkowo-jelitowe w postaci skurczy brzucha i nudności.

Kozłek lekarski — interakcje z lekami i innymi ziołami

Preparatów z kozłkiem lekarskim nie powinno się łączyć z lekami działającymi na ośrodkowy układ nerwowy - uspakajającymi i przeciwdrgawkowymi (np. barbiturany), przeciwdepresyjnymi (m.in. amitryptyliny, fluoksetyny, klomipraminy), przeciwlękowymi (np. buspiron, diazepam), neuroleptycznymi (np. haloperidol), beta-blokerami, lekami zwiotczającymi i przeciwbólowymi. Może on nasilać ich działanie, a także zwiększać ryzyko wystąpienia działań niepożądanych - nudności, zaparć, wymiotów, biegunek.

Kozłek lekarski w Ziołopedii — podsumowanie

Kozłek lekarki to popularne zioło, po której chętnie sięgamy w stanach napięcia nerwowego lub gdy potrzebujemy wsparcia w łatwiejszym zasypianiu. Jego skuteczność w tym zakresie porównuje się do niektórych farmaceutyków. Warto jednak pamiętać, że waleriana, jak każde inne zioło, w nadmiarze może powodować pewne działania niepożądane, dlatego jej stosowanie warto omówić z lekarzem lub farmaceutą.

Bibliografia

1. Karłowicz-Bodalska K. "Ocena korzenia kozłka lekarskiego ( Valeriana officinalis) jako środka o działaniu uspokajającym i ułatwiającym zasypianie". Postępy Fitoterapii 3/2004: s. 146-149.
2. Dobros N. "Zioła o działaniu uspokajającym i przeciwdepresyjnym". Postępy Fitoterapii 3/2017: s. 215-222.
3. Kohlmunzer S. "Kozlek lekarski - surowiec i lek uspokajajacy". Wiadomości Zielarskie 1996, t. 38, nr 11: s. 1-2.
4. Skalski M. "Jakie leki należy stosować w leczeniu bezsenności?". Medycyna po Dyplomie 2019 (05). Dostępne na: https://podyplomie.pl/medycyna/32578,jakie-leki-nalezy-stosowac-w-leczeniu-bezsennosci
5. Murti, K. i in. Pharmacological properties of Valeriana officinalis-a review. Pharmacologyonline, 3, 641-646. 
6. Charakterystyka Produktu Leczniczego Korzeń kozłka, zioła do zaparzania, 1 g/g. Dostępne na: https://rejestrymedyczne.ezdrowie.gov.pl/api/rpl/medicinal-products/11754/characteristic

Autor