Barwinek różyczkowy — właściwości lecznicze, działanie, zastosowanie

Barwinek różyczkowy — właściwości

Barwinek różyczkowy znany jest jako cenne źródło alkaloidów indolowych o budowie monomerycznej i dimerycznej. Z ziela katarantusa w sumie wyizolowano ponad 130 terpenowych pochodnych alkaloidów, m.in. ajmalicynę, rezerpinę, windolinę, perywinę, windolininę, katarantynę i leurozynę. W liściach występują także glikozydy, takie jak winkozyd czy rozeozyd, a także liczne flawonoidy, saponiny i antocyjany.

Największe znaczenie w medycynie Catharanthus roseus zyskał w 1958 roku, gdy brytyjski biochemik Charles Beer, wyizolował z niego winblastynę, a następnie w 1961 roku, gdy amerykański badacz Gordon Sovbod, odkrył w nim winkrystynę. Oba te związki stosuje się w lecznictwie zamkniętym jako cytostatyki. Podawane pozajelitowo, szybko przenikają do tkanek i krwi, gdzie działają antymitotycznie, poprzez hamowanie podziału komórki w stadium metafazy.

Barwinek różyczkowy — jak wygląda i skąd pochodzi?

Barwinek różyczkowy (łac. Catharanthus roseus) to roślina pochodząca z rodziny toinowatych (łac. Apocynaceae), endemicznie występuje na Madagaskarze, ale spotykana w krajach tropikalnych i subtropikalnych jest gatunkiem zagrożonym. Próby uprawy doniczkowej i szklarniowej barwinka różyczkowego, podejmowane są także w USA i krajach europejskich w tym w Polsce. W warunkach naturalnych osiąga od 80 do 100 centymetrów wysokości i przyjmuje postać krzewu, często tworzącego całe zarośla. Liście barwinka są błyszczące i pozbawione włosków, a kwiaty mogą przybierać barwę od białej przez jasnoróżowy po ciemnoróżowy z czerwonym środkiem. Owoce barwinka są drobne, zielone i ukryte są pod liśćmi.

Polska nazwa barwinek różowy jest właściwie wynikiem pomyłki Karola Linneusza, który zaklasyfikował tę roślinę do rodzaju barwinka (łac. Vinca), dopiero później powstał rodzaj katarantus (łac. Catharanthus), do którego został on zaliczony. Catharanthus z języka greckiego oznacza „czysty kwiat”.

Barwinek różyczkowy — działanie, wskazania do stosowania

Od dawna wierzono w lecznicze właściwości ekstraktu z barwinka różyczkowego. Używano go w leczeniu cukrzycy, nadciśnienia, w chorobach pasożytniczych jelit, jako okłady na użądlenia pszczół i os. Alkaloidy barwinka od ponad 40 lat wykorzystywane są w terapii nowotworów, takich jak chłoniak kości, nerwiak zarodkowy, ostra białaczka limfoblastyczna, mięsak Kaposiego, zaawansowany rak piersi i jąder. Dodatkowo katarantus różowy działa przeciwbakteryjnie, wobec takich bakterii jak Pseudomonas aeruginosa, Salmonella typhimurium czy Staphylococcus aureus. Zawarta w barwinku różyczkowym ajmalicyna jest antagonistą receptora α-adrenergicznego i powoduje spadek ciśnienia krwi. Ponadto może również znaleźć winkaminę, która rozszerza naczynia mózgowe, co daje połączenie, które świetnie poprawia krążenie mózgowe. Trwają badania nad właściwościami przeciwmiażdżycowymi soku z liści barwinka różyczkowego.

Dawniej stosowane były w medycynie ekstrakty etanolowe z liści lub kwitnącego ziela barwinka. 

Barwinek różyczkowy na wirusy

Badania wykazały, że ekstrakt z barwinka różyczkowego zawiera związki fitochemiczne, odpowiedzialne za działanie wirusobójcze wobec wirusa opryszczki pospolitej HSV-1. Jest to powszechny patogen, powodujący opryszczkę wargową, opryszczkę narządów płciowych i zapalenie dziąseł. Normalnie tego typu zakażenia leczy się za pomocą acyklowiru, ale coraz częściej jest on nieskuteczny, ze względu na powstałe mutacje wirusa. Alkaloidy katarantusa mogą być rozwiązaniem tego problemu. 

Barwinek różyczkowy na cukrzycę

Zawarte w Catharanthus roseus windolina, windolidyna i windolicyna powodują wzrost wchłaniania glukozy w komórkach trzustki i mioblastach. Związki te wykazały także wysoką aktywność hamującą enzym białkowy — fosfatazę tyrozynową-1B oraz nasilającą aktywność syntazy glikogenowej, dehydrogenazy bursztynianowej i jabłczanowej. Siła działania przeciwcukrzycowego ekstraktów etanolowych barwinka różyczkowego była porównywalna z glibenklamidem — lekiem przecwicukrzycowym z grupy pochodnych sulfonylomocznika II generacji.

Barwinek różyczkowy na nowotwory

Odkrycie alkaloidów przeciwnowotworowych w łodydze i liściach barwinka różowego było przełomem w leczeniu niektórych rodzajów nowotworów. Działanie przeciwnowotworowe tych związków polega na zahamowaniu proliferacji, czyli namnażania się komórek nowotworowych. Jest to możliwe dzięki tworzeniu się wiązań alkaloidów z tubuliną, co w efekcie hamuje przekształcanie się jej w mikrotubule, a co za tym idzie - zostaje zaburzona budowa wrzeciona kariokinetycznego.

Barwinek różyczkowy — jak dawkować?

Wyciągi z barwinka różyczkowego nie mogą być stosowane w samoleczeniu. Pochodzące z niego alkaloidy powinny być zlecone wyłącznie przez lekarza, a także stosowane zgodnie z dopasowanym przez niego dawkowaniem.

Leki i suplementy zawierające barwinek różyczkowy

Współcześnie nie stosuje się w suplementach i lekach OTC wyciągów z barwinka różyczkowego. Jedynie w lecznictwie zamkniętym stosuje się wyodrębnione z tego surowca, alkaloidy — winkrystynę i winblastynę, a także ich półsyntetyczne pochodne o niższej toksyczności, takie jak windezyna i winorelbina.

Barwinek różyczkowy w ciąży

Barwinka stanowczo nie wolno stosować w okresie ciąży, czy też później w czasie laktacji. 

Barwinek różyczkowy — przeciwwskazania i środki ostrożności

Doustne przyjmowanie katarantusa jest silnie toksyczne, przez co nie stosuje się go w ziołolecznictwie europejskim, w obawie przed wystąpieniem zatruć.

Barwinek różyczkowy — możliwe działania niepożądane

Barwinek różyczkowy może powodować szereg bardzo silnych działań niepożądanych, należy wśród nich wymienić:

• działania hemotoksyczne jak leukopenia, małopłytkowość, zahamowanie czynności szpiku kostnego;
• działania neurotoksyczne, przejawiające się jako obwodowe neuropatie, osłabienie czucia;
• zmiany w obrębie przewodu pokarmowego, wątroby i nerek.

Barwinek różyczkowy — interakcje z lekami i innymi ziołami

Składniki aktywne pochodzące z barwinka różyczkowego mogą wchodzić w liczne interakcje:

• z zielem dziurawca, który jest induktorem enzymu mikrosomalnego CYP3A4 i obniża znacząco poziom winblastyny i winkrystyny we krwi;
• z sokiem grejpfrutowym, który hamuje CYP3A4, przez co zwiększa stężenie we krwi alkaloidów barwinka różyczkowego;
• z lekami hamującymi i pobudzającymi metabolizm wątrobowy jak rytonawir, ketokonazol, itrakonazol, erytromycyna, nefazodon, nifedypina;
• zmniejsza stężenie leków przeciwpadaczkowych w surowicy krwi;
• z doksorubicyną wykazuje pogłębienie efektu hamującego na namnażanie się komórek szpiku kostnego;
• z cyklosporyną i takrolimusem nasila działanie immunosupresyjne;
• z substancjami potencjalnie neurotoksycznymi jak izoniazyd czy asparaginaza zwiększa ryzyko ich działań niepożądanych.

Barwinek różyczkowy w Ziołopedii — podsumowanie

Barwinek różyczkowy to roślina o bardzo cennych właściwościach leczniczych i unikalnych składnikach aktywnych. Niestety jest to zioło równie cenne, jak i niebezpieczne. Stosowanie składników pochodzących z katarantusa możliwe jest tylko pod kontrolą lekarza. Być może rozwój badań i technologii w przyszłości pozwoli na szersze ich stosowanie.

Bibliografia

1. Matławska, I.(red), (2008). Farmakognozja. Uniwersytet Medyczny im. Karola Marcinkowskiego w Poznaniu, s. 283-284,
2. Kohlmunzer, S. (1998). Farmakognozja- podręcznik dla studentów farmacji. PZWL Wydawnictwo Lekarskie, s. 470-471, 
3. Almagro, L., Fernández-Pérez, F., & Pedreño, M. A. (2015). Indole alkaloids from Catharanthus roseus: bioproduction and their effect on human health. Molecules (Basel, Switzerland), 20(2), 2973–3000. https://doi.org/10.3390/molecules20022973
4. Wahab, N. Z. A., Azizul, A., & Ibrahim, N. (2020). Phytochemistry, cytotoxicity and antiviral activity of Catharanthus roseus. Iranian journal of microbiology, 12(5), 460–465. https://doi.org/10.18502/ijm.v12i5.4608
5. Verma, Navneet. (2017). A brief study on Catharanthus Roseus: A review. International Journal of Research in Pharmacy and Pharmaceutical Sciences. 2. 
6. Paarakh, Padmaa & Swathi, S & Taj, Tasneem & Tejashwini, V & Tejashwini, B. (2019). Catharanthus Roseus Linn—A Review. Acta Scientific Pharmaceutical Sciences. 3. 19-24. 10.31080/ASPS.2019.03.0393. 

Autor