Chinowiec soczystoczerwony — właściwości lecznicze, działanie, zastosowanie

Chinowiec soczystoczerwony — właściwości

Chinowiec soczystoczerwony jest przede wszystkim źródłem nietypowych alkaloidów chinolidowych, wśród których trzeba wymienić chininę, chinidynę, cynchoninę, cynchonidynę i hydrochinidynę. Chinina działa przeciwgorączkowo, przeciwbólowo i odpowiedzialna jest za słynny efekt przeciwmalaryczny. Z kolei chinidyna jest·skutecznym lekiem przeciwarytmicznym, likwidującym migotanie przedsionków i regulującym pracę serca. 

W składzie chinowca można też znaleźć alkaloidy indolowe (cynchonamine, chinicynę), garbniki katechinowe, cynchonainy, gorzkie glikozydy triterpenowe, proantocyjanidyny, kwasy organiczne oraz olejek eteryczny. Działanie garbników i cynchonain, będących ich prekursorami, gwarantuje efekt ściągający i przeciwbakteryjny. Natomiast związki gorzkie powodują zwiększenie wydzielania enzymów trawiennych i śliny oraz poprawę apetytu. 

W czasach kolonializmu w Indiach Brytyjczycy, chcąc uchronić się przed malarią, wpadli na połączenie wodnego roztworu chininy — toniku z ginem. W ten sposób powstał znany drink „gin z tonikiem”. Później odkryto jeszcze zdolność do fluorescencji chininy, którą wykorzystuje się do dziś w wielu badaniach naukowych.

Chinowiec soczystoczerwony — jak wygląda i skąd pochodzi?

Chinowiec soczystoczerwony (łac. Cinchona succirubra, Cinchona pubescens) to roślina należąca do rodziny marzanowatych (łac. Rubiaceae). Te wysokie do 30 metrów wiecznie zielone drzewa pochodzą z Ameryki Południowej, z górskich terenów Peru, Boliwii, Wenezueli i Ekwadoru. Inkowie wykorzystywali chinowiec w zwalczaniu febry. Gdy na ich tereny wkroczyli Hiszpanie, pojawili się tam też misjonarze jezuiccy, którzy rozpowszechnili tę wiedzę w Europie. 

Liście chinowca są zimozielone, błyszczące, mają kształt jajowaty, a ich górna powierzchnia jest owłosiona. Kwiaty drzewa chinowego zebrane są w wiechy i przypominają zrośnięte rurki różowych i czerwonych płatków. Owoce tej rośliny to podłużne torebki wypełnione drobnymi nasionami. Surowcem wykorzystywanym w medycynie jest kora chinowca o zazwyczaj brunatno-czerwonym kolorze.

Chinowiec soczystoczerwony — działanie, wskazania do stosowania

Chinowiec soczystoczerwony był od wielu pokoleń elementem kultury rdzennych mieszkańców Andów. Przez wiele lat chinina stosowana była w leczeniu malarii, ale także w zaburzeniach łaknienia, trawienia i niedokwaśności żołądka. Ponadto surowiec ten wykazuje działanie uszczelniające na naczynia krwionośne. Sprawdzi się więc  w przypadku żylaków, hemoroidów. 

Zewnętrznie, odwary z kory chinowej  używa się na trudno gojące się rany, odleżyny i owrzodzenia. Coraz częściej wykorzystuje się go także w kosmetyce przeciw wypadaniu włosów. 

Co ciekawe, trwają badania nad wykorzystaniem pochodnej chininy przeciwko koronawirusowi SARS- CoV.

Chinowiec soczystoczerwony na malarię

Pochodząca z chinowca soczystoczerwonego chinina hamuje postęp choroby, jaką jest malaria. Dzieje się tak dzięki blokowaniu enzymów oksydoredukcyjnych odpowiedzialnych za nią pierwotniaków - zarodźców malarii. Z czasem niektóre postacie pierwotniaka wykształciły mechanizmy oporności, a częste skutki uboczne nie gwarantowały wysokiego bezpieczeństwa terapii. Dlatego też obecnie w leczeniu malarii chininę wykorzystuje się rzadko, a zamiast niej stosuje się jej syntetyczne pochodne, np. chlorochinę.

Chinowiec soczystoczerwony na trawienie

Chinowiec przez wieki stosowany był jako środek gorzki (amarum) - pobudzający trawienie, tonizujący i poprawiający apetyt. Obecnie nadal jest on zalecany w stanach osłabienia organizmu jako środek wzmacniający oraz przy dolegliwościach trawiennych, takich jak wzdęcia i uczucie pełności. Jest to spowodowane tym, że gorycze powodują odruchowe zwiększenie produkcji śliny i enzymów trawiennych.

Chinowiec soczystoczerwony na włosy

Chinowiec może być wykorzystywany zewnętrznie w pielęgnacji swędzącej skóry głowy z łupieżem. Chinina działa pobudzająco na porost włosów, stymuluje mieszki włosowe i wzmacnia włosy u nasady, zmniejszając ich wypadanie. Co więcej, wyciągi z chinowca pomagają uregulować mikroflorę skóry głowy oraz zapobiegają nadmiernej utracie wody.

Chinowiec soczystoczerwony — jak dawkować?

Odpowiednie dawkowanie preparatów z chinowca jest niezwykle ważne dla bezpieczeństwa jego stosowania. Według zaleceń Komisji Europejskiej dzienna dobowa dawka nie powinna przekraczać 1 - 3 gramów sproszkowanej kory i odpowiadającej jej ilości przetworów. Nalewkę z chinowca zazwyczaj spożywa się w ilości 20 - 30 kropli 3 razy dziennie. Odwar przygotowuje się poprzez zalanie 0,5 grama rozdrobnionego surowca szklanką wody w temperaturze pokojowej, a następnie gotowanie przez 5 minut. Przygotowany tak odwar należy odstawić na 20-30 minut, przecedzić i stosować pół szklanki do 3 razy dziennie. 

Leki i suplementy zawierające chinowiec soczystoczerwony

Kora chinowca soczystoczerwonego to surowiec spotykany w formie odwaru, ekstraktu, nalewek i kapsułek maskujących jej gorzki smak. Nalewka z kory chinowej jest surowcem od wieków wykorzystywanym w recepturze aptecznej. Obecnie coraz większą popularnością cieszą się szampony i odżywki do włosów z dodatkiem ekstraktów z chinowca.

Chinowiec soczystoczerwony w ciąży

Stosowanie chinowca soczystoczerwonego jest zabronione w ciąży i okresie karmienia piersią. Wywołuje on przedwczesne skurcze macicy, przez które może dojść do poronienia.

Chinowiec soczystoczerwony — przeciwwskazania i środki ostrożności

Wśród przeciwwskazań do stosowania przetworów z chinowca soczystoczerwonego wymienia się ciążę i nadwrażliwość na alkaloidy — chininę i chinidynę. Natomiast stosownie czystych alkaloidów wyizolowanych z drzewa chinowego niezalecane jest w przypadku:

• schorzeń ucha wewnętrznego;
• zaburzeń nerwu wzrokowego;
• obniżonego poziomu hemoglobiny;
• chorób wątroby i nerek;
• zaburzeń akcji serca, zapaleń wsierdzia i wad wrodzonych;
• nadczynności tarczycy z migotaniem zatokowym.

Chinowiec soczystoczerwony — możliwe działania niepożądane

Możliwymi działaniami niepożądanymi, które mogą pojawić się w trakcie przyjmowania preparatów z chinowca, są:

• reakcje alergiczne;
• gorączka;
• trombocytopenia — zwiększona tendencja do krwawień;
• bóle i zawroty głowy;
• zaburzenia funkcjonowania wątroby;
• mdłości i wymioty;
• biegunka.

W przypadku przedawkowania tego surowca może dojść do uszkodzenia układu nerwowego, prowadzącego do zapalenia wielonerwowego, pogorszenia słuchu i zaburzeń wzroku. Niewłaściwe dawkowanie chinowca, szczególnie u pacjentów kardiologicznych może powodować zaburzenia rytmu serca.

Chinowiec soczystoczerwony — interakcje z lekami i innymi ziołami

Niestety preparaty z chinowca soczystoczerwonego mogą wchodzić w liczne interakcje z lekami. Jednym z głównych powodów takiego zjawiska jest fakt, że chinowiec zmniejsza krzepliwość krwi. Dlatego też nie można go używać z lekami przeciwzakrzepowymi, ponieważ może to nasilić ich działanie. Ponadto, aby uniknąć nadmiernego krwawienia, zażywanie tego surowca należy zakończyć minimum 14 dni przed planowaną operacją. Czysta chinidyna w połączeniu z lekami alkalizującym, glikozydami nasercowymi lub propanolem wzmaga swoją kardiotoksyczność. Zaobserwowano również niekorzystne interakcje chinowca z lekami przeciwdepresyjnymi, nie wolno łączyć ich stosowania.

Chinowiec soczystoczerwony w Ziołopedii — podsumowanie

Chinowiec soczystoczerwony to roślina, o której można powiedzieć, że zmieniła historię medycyny. Gorzki smak przetworów chinowca co prawda dzisiaj częściej używany jest do produkcji napojów gazowanych typu tonik, ale nadal znajduje zastosowanie w nalewkach zwiększających apetyt i przyspieszających trawienie. Trzeba jednak pamiętać, że chinowiec jest surowcem o silnym działaniu, który może powodować wiele groźnych interakcji i działań niepożądanych. Nigdy nie powinno się go stosować na własną rękę, bez konsultacji z lekarzem.

Bibliografia

1. Matławska, I.(red), (2008). Farmakognozja. Uniwersytet Medyczny im. Karola Marcinkowskiego w Poznaniu, s. 260-262,
2. Kohlmunzer, S. (1998). Farmakognozja- podręcznik dla studentów farmacji. PZWL Wydawnictwo Lekarskie, s. 484-487,
3. Christensen S. B. (2021). Natural Products That Changed Society. Biomedicines, 9(5), 472. https://doi.org/10.3390/biomedicines9050472
4. Bykowski, A., Hashmi, M. F., & Logan, T. D. (2023). Cinchonism. In StatPearls. StatPearls Publishing.
5. Miller, L. H., Rojas-Jaimes, J., Low, L. M., & Corbellini, G. (2022). What Historical Records Teach Us about the Discovery of Quinine. The American journal of tropical medicine and hygiene, 108(1), 7–11. https://doi.org/10.4269/ajtmh.22-0404

Autor