Czerniak: przyczyny, objawy i metody leczenia

Czerniak – groźny nowotwór skóry

Czerniak (łac. melanoma malignum), inaczej czerniak złośliwy, jest złośliwym nowotworem skóry, występującym również na błonach śluzowych oraz błonach naczyniowych oka. Wywodzi się z melanocytów, czyli komórek barwnikowych. Są one obecne w tkankach skóry, a także błonach śluzowych, oponach mózgowych, drogach oddechowych, czy tkankach układu moczowo-płciowego. Ich obecność w warstwie podstawnej naskórka umożliwia syntezę melaniny, czyli pigmentów, które warunkują kolor skóry, włosów i barwę tęczówek. Dodatkowo melanina chroni skórę przed szkodliwym działaniem promieniowania ultrafioletowego.

Czerniak przeważnie rozwija się na niezmienionej powierzchni skóry, choć nie brakuje przypadków, gdy nowotwór rozwija się na podłożu istniejących wcześniej znamion. Około 10% przypadków rozwija się na innych narządach niż skóra.

Czynniki ryzyka zachorowania na czerniaka

Czerniak stanowi 5-7% wszystkich nowotworów skóry w Polsce. Niestety jego wykrywalność na wczesnym etapie choroby jest stosunkowo niska, a częstość zachorowań wzrasta, szczególnie w młodszych grupach wiekowych. Dotychczas szczyt zachorowań przypadał na 7. i 8. dekadę życia.

Dominującym czynnikiem ryzyka rozwoju czerniaka jest ekspozycja skóry na promieniowanie ultrafioletowe (UV), przede wszystkim UVB, pochodzące z promieniowanie słonecznego lub sztucznych źródeł (np. solarium). Zdaniem lekarzy największe zagrożenie stanowią krótkie i intensywne ekspozycje na światło słoneczne, które zdarzają się podczas letnich wakacji, a także oparzenia słoneczne w wieku dziecięcym (do 15. roku życia). Na rozwój choroby bardziej narażone są także osoby, u których na skórze występują znamiona barwnikowe, zwłaszcza te duże i atypowe.

Część dermatologów jest zdania, że istotnym czynnikiem ryzyka są pewne uwarunkowania genetyczne. Wskazuje się tu przede wszystkim na występowanie przypadków czerniaka w rodzinie, a także na fenotyp skóry. Na zachorowanie bardziej narażone są osoby o jasnej karnacji (ta łatwiej ulega oparzeniom słonecznym) z obecnością piegów, niebieskich oczach i włosach blond lub rudych.

Czerniak – objawy. Jak rozpoznać czerniaka?

Jeżeli regularnie wykonujemy samobadanie skóry, nietypowe znamiona nie powinny umknąć naszej uwadze. Czerniak skóry jest zmianą płaską i niesymetryczną, charakteryzuje się nieregularnymi i poszarpanymi granicami, które wyraźnie oddzielają się od zdrowej skóry. Ma nierównomierne zabarwienie - od beżu, przez brąz i czerwień do głębokiej czerni. Przeważnie ma około 6 mm i więcej, jednak lekarz może rozpoznać mniejsze zmiany. Wraz z rozwojem choroby czerniak może rozrastać się ponad powierzchnię skóry i ulegać zgrubieniu, czemu towarzyszy wstępowanie owrzodzenia i krwawienia, świąd i pieczenie skóry.

W diagnostyce czerniaka korzysta się z algorytmu diagnostycznego ABCDE utworzonego przez Amerykańskie Towarzystwo Nowotworowe:

• A (ang. asymmetry) - asymetria - czerniak jest asymetryczny w każdej osi;
• B (ang. borders) - brzegi - brzegi zmiany są postrzępione, mogą być karbowane lub łuskowate;
• C (ang. color) - kolor - barwa jest nierównomierna;
• D (ang. diameter) - średnica - rozmiar zmiany przekracza 6 mm;
• E (ang. elevation) - uniesienie - zmiana uwypukla się ponad otaczającą ją skórę.

Algorytm ABCDE jest niezwykle pomocy podczas samobadania, jednak samokontrola nie zastąpi wizyty u lekarza. 

Czerniak a wizyta u dermatologa

Pierwsze kroki powinniśmy skierować od lekarza rodzinnego i to z nim omówić swoje objawy. Jeżeli zajdzie taka konieczność, otrzymamy skierowanie do dermatologa. W trakcie wizyty u tego specjalisty obejrzane będą wszystkie zmiany na skórze. Musimy pamiętać, że taka dokłada analiza wymaga od nas odsłonięcia powierzchni całego ciała, aby lekarz nie pominął żadnej niepokojącej zmiany. Do badania dermatolog wykorzystuje dermatoskop, czyli urządzenie wyposażone w szkło powiększające i wbudowane oświetlenie. Aparat przykładany jest do powierzchni skóry, którą wcześniej pokrywa się preparatem zmniejszającym odbijanie światła. 

Od dermatologa powinniśmy otrzymać informację, które znamiona powinniśmy obserwować. Może się zdarzyć, że konieczne będzie profilaktyczne usunięcie niektórych zmian. Przy podejrzeniu czerniaka konieczne jest skierowanie do ośrodka onkologicznego oraz wykonanie biopsji i dalszych badań. Pomocne są badania obrazowe - tomografia oraz rezonans magnetyczny. Wykonuje się również badanie fluorescencyjne znamion, które ułatwia dokładną lokalizację nowotworu na skórze.

Wskazane jest wykonanie badań laboratoryjnych. Zalecana jest morfologia z rozmazem, jak również badania biochemiczne z oceną stężenia dehydrogenazy mleczanowej w surowicy. Ponadto wykonuje się badania molekularne w kierunku ewentualnej mutacji w genie BARF.

Leczenie czerniaka

Leczenie czerniaka w jego wczesnym stadium jest łatwe i umożliwia nawet całkowite wyleczenie choroby. Wykonuje się zabieg chirurgiczny, w trakcie którego usuwa się bliznę po wcześniej wykonanej biopsji wraz z dwucentymetrowym marginesem zdrowej skóry. Jeżeli zmiana wnika w głąb skóry (ponad 1 mm), wykonuje się biopsję najbliżej położonych węzłów chłonnych. W przypadku stwierdzenia obecności komórek nowotworowych, węzły są całkowicie usuwane (limfadenektomia).

Niestety wielu pacjentów trafia do lekarza zbyt późno, gdy zmiany są już w zaawansowanym stadium i dochodzi do rozsiewu zmian przerzutowych. Wówczas stosuje się kilka metod leczenia, w tym chemio- i radioterapię oraz leczenie celowane. Mimo wytężonych wysiłków, na tym etapie choroby rokowania nie są dobre. W Polsce na czerniaka złośliwego umiera co trzeci chory, a głównym winowajcą tego stanu rzeczy jest kiepska profilaktyka i niska świadomość wśród pacjentów.

Jak chronić się przed czerniakiem?

Czerniak jest niezwykle groźnym nowotworem, a jego leczenie nie zawsze kończy się pomyślnie dla pacjentów, dlatego profilaktyka jest niezwykle ważna.

Promieniowanie UV uznawane jest za główny czynnik ryzyka, dlatego zaleca się, by unikać nadmiernej ekspozycji na słońce, szczególnie w godzinach 11:00 - 16:00. Jeżeli planujemy przebywanie na słońcu, powinniśmy stosować kremy ochronne z wysokimi filtrami UVA i UVB. W ofercie aptek dostępna jest szeroka gama preparatów zapewniających ochronę przed szkodliwym promieniowaniem UV (np. IWOSTIN Solecrin SPF 50 Krem ochronny, Vichy Ideal Soleil SPF 50 krem matujący, Avene Sun SPF 50 fluid mineralny, Bioderma Photoderm SPOT SPF 50). Producenci aptecznych dermokosmetyków oferują także mleczka, kremy i balsamy dedykowane specjalnie dla dzieci (np. BIODERMA Photoderm KID SPF 50 Spray ochronny dla dzieci, DERMEDIC Sunbrella Baby SPF 50 krem ochronny dla dzieci). Po ekspozycji na słońce warto sięgnąć po preparaty po opalaniu (np. BIODERMA Photoderm Apres Soleil emulsja po opalaniu, SVR Sun Secure Apres Soleil, LA ROCHE-POSAY POSTHELIOS Mleczko nawilżające po opalaniu). Przed słońcem powinniśmy chronić także skórę głowy oraz oczy, zatem w słoneczne dni warto nosić kapelusz i okulary przeciwsłoneczne z filtrem. Z solarium najlepiej całkowicie zrezygnować.

Monitorowanie stanu skóry powinno nam wejść w nawyk. Regularne sprawdzanie istniejących znamion pozwala na szybką identyfikację tych nowych lub zaobserwowanie niepokojących zmian w istniejących już pieprzykach. Jeżeli coś nas niepokoi, nie zwlekajmy z wizytą u lekarza, ponieważ przy czerniaku czas gra decydującą rolę.

Rodzice małych dzieci powinni szczególnie zadbać o bezpieczeństwo najmłodszych, ponieważ to oparzenia słoneczne z tego okresu są czynnikiem zwiększającym ryzyko zachorowania.

Autor