Przestęp biały — właściwości lecznicze, działanie, zastosowanie

Przestęp biały — właściwości

Przestęp biały, mimo iż obecnie traktowany jako chwast, ma długą historię zastosowań medycznych. Już od czasów starożytnych był znany ze swoich właściwości leczniczych, a w średniowieczu często stosowano go jako substytut mandragory. Właściwości te wynikają z obecności w roślinie kukurbitacyn B i E, związków o silnym działaniu biologicznym. Badania wykazały, że kukurbitacyny wykazują działanie przeczyszczające, przeciwzapalne i przeciwnowotworowe. Dalej w przestępie obecny jest alkaloid — brionidyna, któremu przypisuje się właściwości przeciwbólowe i antyseptyczne. Uważa się również, że alkaloidy i kukurbitacyny pobudzają perystaltykę jelit i zwiększają wydzielanie soków trawiennych. Zioło to zawiera także flawonoidy C-glikozydowe, takie jak lutonaryna, saponaryna, izorientyna i izowiteksyna. Flawonoidy to związki o działaniu przeciwutleniającym, które mogą chronić komórki przed uszkodzeniami oksydacyjnymi. Z kolei działanie rozkurczające i uspokajające gwarantują tej roślinie obecne w niej olejki eteryczne. Ponadto korzeń przestępu stanowi dobre źródło fitosteroli i kwasów tłuszczowych, wśród nich kwasu palmitynowego, linolowego i oleinowego. 

Przestęp biały — jak wygląda i skąd pochodzi?

Przestęp biały (łac. Bryonia alba) znany także jako Vitis alba, diabelski korzeń, biała macica oraz rzepa płotowa to roślina zielna, wieloletnia należąca do rodziny dyniowatych — Cucurbitaceae. W języku polskim nazwa „przestęp” prawdopodobnie wywodzi się z ludowego przekonania, że roślina ta „wyrasta z ziemi po przekroczeniu boskiego przykazania”. Przestęp biały ma największy i najbardziej wysunięty na północ Europy zasięg spośród wszystkich gatunków Bryonia. Jego zasięg mógł zostać rozszerzony przez działalność człowieka, źródła skandynawskie wspominają o wprowadzeniu tego gatunku już w czasach średniowiecznych, najprawdopodobniej w wyniku działalności klasztornej. Początkowo uprawiany był w przydomowych ogrodach, żywopłotach i na kamiennych murach. W XX wieku przestęp biały stracił na popularności i obecnie jest często postrzegany jako chwast. Podobnie jak inne gatunki Bryonia, przestęp biały występuje na dobrze przepuszczalnych glebach takich, jak wydmy piaszczyste czy suche brzegi rzek.

Przestęp biały to roślina pnąca, odznaczająca się długą łodygą, która może osiągnąć nawet 4 metry wysokości. Łodyga ta posiada wąsy czepne, dzięki którym chwyta się podpór. Liście diabelskiego korzenia są duże, dłoniaste, pięcioklapowe z długimi ogonkami. Natomiast kwiaty przestępu są jednopienne, o kształcie dzbaneczkowatego kielicha z pięcioma odchylonymi ząbkami. Męskie kwiaty zebrane są w baldachokształtnych wiechach, natomiast żeńskie wyrastają w pęczkach na krótkich szypułkach. Owocem przestępu są czarne jagody o wielkości podobnej do nasion grochu. Korzeń z kolei jest zgrubiały, burakowaty, mocno rozgałęziony o żółtej barwie.

Surowiec zielarski stanowi korzeń przestępu — Bryoniae radix. Przestęp biały był często stosowany jako tani substytut mandragory (łac. Mandragora officinarum), która nie występuje w Polsce. Korzeń przestępu białego był wówczas specjalnie rzeźbiony i sprzedawany jako korzeń mandragory, przypisując mu magiczne właściwości i ludzki kształt. Dawniej wierzono, że przestęp biały to roślina hodowana przez czarownice.

Przestęp biały — działanie, wskazania do stosowania

Przestęp biały był szeroko stosowany w medycynie ludowej, zarówno wewnętrznie, jak i zewnętrznie. Stosowano go między innymi w leczeniu ran, wrzodów, bólu gardła, obrzęków, gorączki, reumatyzmu, padaczki, a nawet ukąszeń żmii. W XVIII wieku lekarze zalecali stosowanie plastrów z tartego korzenia przestępu na bóle i rany. Uważano go również za skuteczny środek na robaki pasożytnicze i środek przeczyszczający. W Polsce stosowano go także na ból zębów, zawroty głowy i jako tonik. Nadal uważa się, że ekstrakty z przestępu białego wykazują działanie przeciwreumatyczne, wykrztuśne, przeciwzapalne oraz łagodzące atak dny moczanowej. Współczesne badania farmakologiczne potwierdzają niektóre z tych tradycyjnych zastosowań, jednak ze względu na toksyczność rośliny, stosowanie przestępu białego w celach leczniczych powinno odbywać się wyłącznie pod kontrolą lekarza. 

Przestęp biały na grypę

W medycynie ludowej przestęp biały był rośliną chętnie stosowaną w leczeniu objawów grypy. Korzeń tego zioła zawiera związki o działaniu napotnym i wykrztuśnym, dlatego chętnie używano go w łagodzeniu suchego kaszlu, zapaleniu oskrzeli, a nawet w zapaleniu płuc. Stosowane wewnętrznie odwary i nalewki miały pobudzić wydzielanie śluzu i ułatwić odkrztuszanie. Przeprowadzono nawet badania nad łagodzącym wpływem Bryonia alba na objawy infekcji COVID-19. Miał on potencjalnie zmniejszać intensywność kaszlu, zwiększonego pragnienia, zaparć i suchości w ustach. Niestety badanie to nie dostarczyło jednoznacznych dowodów potwierdzających jakąkolwiek skuteczność preparatów z przestępu w tym zakresie.

Przestęp biały na reumatyzm

W tradycyjnej medycynie przestęp biały był chętnie używany do przygotowywania maści i okładów do stosowania zewnętrznego na bolące stawy. Nalewki i wyciągi z korzenia bywały również stosowane wewnętrznie, jednak ze względu na toksyczność tej rośliny takie stosowanie wymagało bardzo dużej ostrożności. Potwierdza się działanie przeciwzapalne i przeciwbólowe ekstraktów z przestępu, co mogłoby być pomocne we wspomaganiu leczenia reumatyzmu, jednak obecnie uznaje się stosowanie tej rośliny w tym celu za zbyt niebezpieczne.

Przestęp biały na nowotwory

Leczenie nowotworów przy pomocy przestępu białego jest sprawą kontrowersyjną i niepopartą badaniami naukowymi. Istotnie zawarte w nim kukurbitacyny wykazują silne działanie cytotoksyczne i przeciwnowotworowe. Te same związki mogą być jednak przyczyną bardzo poważnych zatruć, które w konsekwencji mogą prowadzić nawet do śmierci. 

Przestęp biały — jak dawkować?

Produkty homeopatyczne z przestępu białego zawierają bardzo duże rozcieńczenia związków pochodzących z tej rośliny. Stosowanie preparatów z tej rośliny w formie nierozcieńczonej jest bardzo niebezpieczne. Należy zawsze stosować się do wskazówek danego producenta konkretnego preparatu.

Leki i suplementy zawierające przestęp biały

Obecnie przestęp biały można spotkać w formie preparatów homeopatycznych, skierowanych na stosowanie w wielu bardzo różnych dolegliwościach. Różni producenci rekomendują ich stosowanie w przypadku bólu stawów, gorączki, zapaleń górnych dróg oddechowych, problemów trawiennych, a nawet zapaleń gruczołu piersiowego w trakcie laktacji. Wśród produktów zawierających Bryonia alba należy wymienić:

• syropy;
• tabletki;
• maści;
• krople;
• granulaty;
• nalewki;
• maceraty.

Przestęp biały w ciąży

Brak jest badań dotyczących bezpieczeństwa stosowania przestępu u kobiet w ciąży i karmiących piersią. Prawdopodobnie substancje toksyczne mogą przenikać zarówno przez mleko, jak i łożysko, co może powodować poważne zagrożenie dla dziecka.

Przestęp biały — przeciwwskazania i środki ostrożności

Ze względu na dużą toksyczność przestępu białego nie powinny stosować:

• dzieci;
• kobiety w ciąży i karmiące piersią;
• alergicy;
• pacjenci z chorobami przewlekłymi wątroby, nerek, układu pokarmowego i serca.

Należy unikać samodzielnego stosowania tego zioła, powinno to odbywać się wyłącznie pod opieką lekarza. Po każdym kontakcie z tą rośliną zalecane jest dokładne umycie rąk. Nie należy przechowywać tej rośliny w pobliżu dzieci.

Przestęp biały — możliwe działania niepożądane

Główne składniki aktywne przestępu białego, kukurbitacyny mogą powodować podrażnienie skóry i błon śluzowych. Nawet niewielkie ilości rośliny spożyte wewnętrznie mogą prowadzić do zatrucia, objawiającego się nudnościami, wymiotami, biegunką i bólami brzucha. Niestety, niekiedy takie zatrucia mogą być nawet śmiertelne lub prowadzić do trwałego uszkodzenia nerek i wątroby.

Przestęp biały — interakcje z lekami i innymi ziołami

Brak jest danych na temat możliwości występowania interakcji pomiędzy przestępem białym a lekami lub innymi ziołami.  

Przestęp biały w Ziołopedii — podsumowanie

Przestęp biały to roślina o bogatej historii stosowania w tradycyjnej medycynie ludowej i przypisywanych mu wszechstronnych właściwościach. Niestety, pomimo wielu potencjalnych działań leczniczych, słusznie od wieków zioło to nazywano „diabelskim korzeniem” i wierzono w jego zwodniczą naturę. Zawarte w nim związki aktywne są niezwykle toksyczne i łatwo mogą doprowadzić do poważnego zatrucia. Możliwe, że dalsze badania pozwolą na bezpieczne stosowanie tego surowca w leczeniu bólu lub w terapiach przeciwnowotworowych. Obecnie nie zaleca się samodzielnego stosowania tej rośliny, zawsze należy uwzględnić w takiej sytuacji opinię lekarza i sięgać jedynie po standaryzowane preparaty homeopatyczne o dużym rozcieńczeniu.

Bibliografia

1. Kujawska, M., & Svanberg, I. (2019). From medicinal plant to noxious weed: Bryonia alba L. (Cucurbitaceae) in northern and eastern Europe. Journal of ethnobiology and ethnomedicine, 15(1), 22. https://doi.org/10.1186/s13002-019-0303-6
2. Ielciu, I., Frédérich, M., Hanganu, D., Angenot, L., Olah, N. K., Ledoux, A., Crișan, G., & Păltinean, R. (2019). Flavonoid Analysis and Antioxidant Activities of the Bryonia alba L. Aerial Parts. Antioxidants (Basel, Switzerland), 8(4), 108. https://doi.org/10.3390/antiox8040108
3. Manchanda, R. K., Miglani, A., Gupta, M., Meena, B. S., Chadha, V., Joseph, F., Kalsi, A., Konthembath, P., Sharma, K., Rama, K. N., Kaur, P., Thavarayil Kannoth, J., Nagrath, C., Jethani, A., Nellikka Aniyeri, S., Chawla, A., Ray, M. K., Ghuliani, M., Kudiyarasu, R. K., Naskar, S., … Sharma, B. (2021). Homeopathic Remedies in COVID-19: Prognostic Factor Research. Homeopathy : the journal of the Faculty of Homeopathy, 110(3), 160–167. https://doi.org/10.1055/s-0041-1725989
4. Cornu, C., Joseph, P., Gaillard, S., Bauer, C., Vedrinne, C., Bissery, A., Melot, G., Bossard, N., Belon, P., & Lehot, J. J. (2010). No effect of a homoeopathic combination of Arnica montana and Bryonia alba on bleeding, inflammation, and ischaemia after aortic valve surgery. British journal of clinical pharmacology, 69(2), 136–142. https://doi.org/10.1111/j.1365-2125.2009.03574.x

Autor