Kortykosteroidy

Glikokortykosteroidy to hormony wytwarzane w nadnerczach, które wpływają na różnorodne szlaki metaboliczne. Ich chemiczne analogi są szeroko wykorzystywane w leczeniu wielu schorzeń. Krótko stosowane nie wykazują działań ubocznych, lecz przedłużona terapia może okazać się uciążliwa.

Czym są kortykosteroidy?

Kortykosteroidy, nazywane inaczej glikokortykosteroidami, to grupa hormonów wytwarzanych w korze nadnerczy. Głównie produkowany jest kortyzol, w mniejszych ilościach powstaje kortyzon. Ich synteza jest regulowana przez czynność ośrodkowego układu nerwowego i zależy od rytmu dobowego – największę stężenie we krwi występuje w godzinach porannych, a wieczorem znacząco spada. W ciągu dnia organizm produkuje 10-30 mg kortyzolu, przy czym jego ilość może wzrosnąć nawet 10-krotnie w warunkach silnego stresu.

Chemiczne, sztucznie wytwarzane glikokortykosteroidy są analogami tych syntetyzowanych naturalnie przez organizm. W wyniku modyfikacji chemicznej cząsteczek, udało się zwiększyć ich siłę działania przeciwzapalnego i immunomodulującego. Betametazon oraz deksametazon to związki o największym potencjale przeciwzapalnym, pośrednią moc mają prednizon i prednizolon, a najsłabszy jest hydrokortyzon.

Wpływ kortykosteroidów na organizm

Kortykosteroidy pełnią istotną rolę w podtrzymaniu wielu ważnych funkcji życiowych organizmu. Do głównych ich zadań należy zapewnienie odporności na szkodliwe czynniki środowiskowe, stres, ochrona narządów wrażliwych na spadek glukozy (np. mózg i serce) oraz działanie przeciwzapalne.

Hormony te wpływają na metabolizm węglowodanów, białek i tłuszczów. Biorą udział w gospodarce elektrolitowej organizmu, a także utrzymują odpowiednią pobudliwość mięśni szkieletowych, gładkich oraz serca. Działają immunomodulująco poprzez hamowanie aktywności limfocytów i granulocytów zasadochłonnych, co wykorzystywane jest w transplantologii (zmniejszają ryzyko odrzucenia przeszczepu).

Działania niepożądane kortykosteroidów

Glikokortykosteroidy mogą powodować wiele działań ubocznych. Ryzyko ich pojawienia się jest tym większe, im dłużej są stosowane. Czasem niektóre efekty uboczne mogą wystąpić już po kilku dniach terapii, lecz zdarza się to rzadko.

Najczęstszymi działaniami niepożądanymi glikokortykosteroidów są:

• przyrost masy ciała, zwana inaczej otyłością typu Cushinga – zanikanie tkanki mięśniowej i wzrost tkanki tłuszczowej (głównie na karku i nad obojczykami – tzw. bawoli kark, tułowiu i twarzy, przy braku narastania na kończynach),
• spadek siły mięśniowej,
• upośledzenie tolerancji glukozy lub rozwój cukrzycy,
• zaburzenia elektrolitowe – spadek stężenia potasu we krwi, wzrost stężenia sodu (prowadzi to do zaburzeń rytmu serca, nadciśnienia, przykurczy mięśni itp.),
• zapalenie błony śluzowej żołądka i/lub wrzody żołądka,
• zaburzenia w cyklu miesiączkowym u kobiet,
• zaburzenia psychiczne – depresja, rozchwianie emocjonalne, zaburzenia snu i czynności poznawczych,
• wzrost ryzyka złamań i osteoporozy wskutek odwapnienia kości,
• skłonność do infekcji grzybiczych i wirusowych,
• trądzik,
• zaćma lub jaskra,
• nieodwracalne rozstępy na udach, pośladkach, czasami na ramionach.

Efekty uboczne glikokortykosteroidów nasilają się, gdy są stosowane jednocześnie z niektórymi lekami, np. niesteroidowymi lekami przeciwzapalnymi, paracetamolem, substancjami przeciwdrgawkowymi, przeciwhistaminowymi czy diuretykami.

W celu złagodzenia działań ubocznych, szczególnie w przewlekłej terapii kortykosteroidami, mogą być stosowane:

• inhibitory pompy protonowej (np. omeprazol, pantoprazol) oraz H2-blokery (np. famotydyna) – zapobieganie podrażnieniom żołądka i zmniejszenie ryzyka krwawienia z przewodu pokarmowego,
• preparaty z magnezem, potasem i wapniem – uzupełnienie niedoborów,
• leki z nystatyną – zapobieganie grzybicom,
• witamina C i D – poprawa odporności.

Zastosowanie kortykosteroidów

Sterydy znajdują szerokie zastosowanie w medycynie, ponieważ działają wielokierunkowo i wpływają na różne szlaki metaboliczne. Szczególne znaczenie ma ich silne działanie przeciwzapalne, przeciwalergiczne oraz immunosupresyjne (osłabiające działanie układu odpornościowego). Mogą mieć postać leków do stosowania wziewnego (aerozole doustne), donosowego (aerozole donosowe), doustnego (tabletki i kapsułki), dożylnego – w zastrzykach (dostawowe, okołostawowe i domięśniowe) oraz jako składnik maści i kremów stosowanych na skórę. Najsilniejsze działania niepożądane wykazują leki zawierające kortykosteroidy stosowane doustnie i dożylnie.

Terapia kortykosteroidami powinna być prowadzona w miarę możliwości jak najkrócej, aby nie zaburzać naturalnego wydzielania hormonów przez korę nadnerczy i uniknąć działań niepożądanych. Należy pamiętać, że glikokortykosteroidów stosowanych przez kilka tygodni nie należy odstawiać nagle, gdyż grozi to pojawieniem się objawów odstawiennych (bóle brzucha, wymioty, męczliwość, utrata masy ciała, odwodnienie, spadek ciśnienia tętniczego).

Najczęściej stosowanymi glikokortykosteroidami w formie doustnej i w postaci zastrzyków są:

• hydrokortyzon,
• prednizon,
• prednizolon,
• betametazon,
• metyloprednizolon,
• deksametazon.

Dostępność wymienionych preparatów w aptekach w Twojej okolicy sprawdzisz bez wychodzenia z domu na portalu KtoMaLek.pl.

Choroby a kortykosteroidy

Glikokortykosteroidy znajdują zastosowanie w leczeniu wielu chorób. Wyróżnić można m.in. schorzenia:

• nowotworowe (głównie układowe – białaczka, mięsak limfatyczny, chłoniaki; nowotwory mózgu, rak piersi),
• reumatyczne (np. reumatoidalne zapalenie stawów, gorączka reumatyczna, toczeń układowy),
• alergiczne (np. alergiczny nieżyt nosa, pokrzywki i wysypki na tle alergicznym),
• oczu (np. zwyrodnienie plamki żółtej),
• układu oddechowego (np. astma, POChP),
• układu krwionośnego (np. niedokrwistość autoimmunohemolityczna, plamica małopłytkowa),
• układu endokrynologicznego (np. niedoczynność kory nadnerczy),
• zapalne jelit (np. wrzodziejące zapalenie jelita grubego, choroba Leśniowskiego-Crohna).

Glikokortykosteroidy w leczeniu chorób reumatycznych

Glikokortykosteroidy w leczeniu chorób reumatycznych są stosowane powszechnie, lecz zazwyczaj przez krótki czas lub terapia jest okresowo przerywana. Jest to spowodowane niekorzystnym wpływem kortykosteroidów na tkankę kostną – zahamowanie procesów kościotworzenia i zaburzenia elektrolitowe mogą prowadzić do osteoporozy. Zazwyczaj podaje się dawki uderzeniowe na początku terapii, np. w gorączce reumatycznej. Jeśli leczenie ma być prowadzone przez dłuższy czas, np. w reumatoidalnym zapaleniu stawów, to wyłącznie niskimi dawkami. Najczęściej stosowane w chorobach reumatycnzych są preparaty prednizonu, prednizolonu, rzadziej deksamethazonu i metyloprednizolonu.